تولید اسپرم فرایند پیچیده‌ای است و به عملکرد طبیعی بیضه‌ها و همچنین غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز (غددی در مغز هستند و هورمون‌هایی تولید می‌کنند که باعث تولید اسپرم می‌شود) نیاز دارد. هنگامی که اسپرم‌ها در بیضه‌ها تولید شدند، توسط لوله‌های ظریفی حمل و نقل می‌شوند تا اینکه با مایع منی مخلوط شوند و از طریق آلت تناسلی انزال یابند. بروز مشکل برای هر کدام از این سیستم‌ها می‌تواند روی تولید اسپرم تأثیر داشته باشد. همچنین ممکن است مشکلاتی مربوط به غیرطبیعی بودن شکل اسپرم (مورفولوژی)، حرکت و یا کارکرد اسپرم نیز وجود داشته باشد.
کم بودن تعداد اسپرم که با نام الیگواسپرمی نیز شناخته می‌شود به این معنی است که تعداد اسپرم موجود در مایع منی که در زمان ارگاسم از اندام تناسلی مرد خارج می‌شود کمتر از حد طبیعی (۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر از مایع منی) است. کم بودن تعداد اسپرم یک مرد، احتمال اینکه اسپرم او بتواند تخمک همسرش را بارور کند را کاهش می‌دهد که این منجر به ناباروری زوج می‌شود.
علل پزشکی
کم بودن تعداد اسپرم می‌تواند ناشی از وجود مسائل و مشکلات سلامتی و پزشکی باشد. برخی از این مشکلات عبارتند از:
واریکوسل
عفونت؛ عفونت‌هایی ازجمله التهاب مجاری اپیدیدیم (زائده طویل و باریک عقب بیضه که شامل مجاری خروجی منی است) و یا التهاب بیضه‌ها و برخی عفونت‌های منتقله از راه جنسی مانند سوزاکو ایدز.
مشکلات انزال: برگشت انزال زمانی اتفاق می‌افتد که مایع منی در طول ارگاسم به جای اینکه از نوک آلت تناسلی خارج شود، وارد مثانه می‌شود. مشکلات سلامتی مختلفی وجود دارد که می‌تواند باعث برگشت انزال، دیر انزالی و یا زود انزالی شود؛ از جمله دیابت، آسیب‌های ستون فقرات و عمل‌های جراحی مثانه ، پروستات و یا مجرای ادراری
پادتن‌هایی که به اسپرم حمله می‌کنند.
تومورها: سرطان‌ها و تومورهای خوش‌خیم می‌تواند اندام تناسلی مرد را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار دهند. عمل جراحی، رادیوتراپی و یا شیمی درمانی که برای درمان این تومورها مورد استفاده قرار می‌گیرند نیز می‌توانند روی باروری مرد تأثیر داشته باشند.
عدم نزول بیضه‌ها
عدم تعادل هورمونی
معیوب بودن لوله‌هایی که اسپرم را حمل و نقل می‌کنند.
نقص کروموزومی
بیماری سلیاک
مصرف برخی داروها
جراحی‌های قبلی
علل زیست محیطی
تولید و یا عملکرد اسپرم می‌تواند به دلیل قرار گرفتن بیش از حد در معرض برخی عوامل زیست محیطی خاص، دچار اختلال شود؛
از جمله عوامل زیر:
مواد شیمیایی صنعتی
قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین
امواج رادیویی و اشعه ایکس
گرم شدن بیش از حد بیضه‌ها
سایر عللی که باعث کم شدن تعداد اسپرم می‌شوند عبارتند از:
مصرف مواد مخدر
مصرف الکل
کشیدن سیگار، توتون و تنباکو
استرس ناشی از احساسات و هیجان
چاقی
مشکلات مربوط به آزمایش اسپرم
عوارض کم بودن تعداد اسپرم
عمل جراحی و یا سایر روش‌های درمانی برای یافت علت زمینه‌ای کم بودن تعداد اسپرم
تکنیک‌های پرهزینه و کمک‌کننده برای باروری مانند آی وی اف (لقاح مصنوعی)
استرس مربوط به ناتوانی در داشتن یک فرزند
آزمایش و تشخیص
هنگامی که شما به دلیل مشکل ناباروری به پزشک مراجعه می‌کنید؛ پزشک سعی خواهد کرد علت زمینه‌ای ناباروری شما را تعیین کند. حتی اگر پزشک گمان کند کم بودن تعداد اسپرم‌های شما دلیل ناباروریتان است، توصیه می‌کند همسر شما نیز تحت معاینه و آزمایش قرار گیرد تا سایر عوامل ناباروری رد شوند و بتوان روش مناسبی برای درمان شما تعیین کرد.
آزمایش‌ها و روش‌های تشخیص ممکن است شامل موارد زیر باشند:
معاینه فیزیکی عمومی و بررسی تاریخچه پزشکی
معاینه شامل بررسی آلت تناسلی و پرسیدن سؤال‌هایی در مورد عارضه‌های ارثی، مشکلات سلامتی مزمن، بیماری‌ها، آسیب‌ها و یا عمل‌های جراحی که می‌توانند باروری را تحت تأثیر قرار دهند، می‌شود. ممکن است پزشک در مورد عادات جنسی و رشد جنسی نیز سؤال‌هایی از شما بپرسد.
آزمایش مایع منی
کم بودن تعداد اسپرم در آزمایشی تحت عنوان آزمایش مایع منی، تشخیص داده می‌شود. به طور کلی تعداد اسپرم با بررسی مایع منی در زیر میکروسکوپ تعیین می‌شود. در برخی موارد ممکن است برای اندازه‌گیری تعداد اسپرم از سیستم‌های کامپیوتری استفاده شود.
یکی از شایعترین علل کم بودن تعداد اسپرم، گرفتن نمونه‌ای ناقص و یا نادرست از مایع منی است. اکثر پزشکان دو یا چند نمونه از مایع منی را در طول زمان بررسی می‌کنند تا اطمینان یابند نتایج آزمایش قابل‌اعتماد است.
آزمایش‌های دیگر
بسته به یافته‌های اولیه، ممکن است پزشک آزمایش‌های اضافی دیگری توصیه کند تا علت کم بودن تعداد اسپرم و سایر علل احتمالی ناباروری شما را تشخیص دهد. این آزمایش‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
سونوگرافی کیسه بیضه: این سونوگرافی با بهره‌گیری از امواج صوتی با فرکانس بالا، بیضه‌ها و ساختارهای اطراف آن را قابل‌مشاهده می‌کند.
آزمایش هورمونی: ممکن است پزشک برای تعیین سطح هورمون‌های تولیدشده توسط غده هیپوفیز و بیضه‌ها، یک آزمایش خون برای شما توصیه کند. هورمون‌های تولیدشده توسط هیپوفیز و بیضه‌ها نقش کلیدی مهمی در رشد جنسی و تولید اسپرم دارند.
آزمایش ادرار بعد از انزال: وجود اسپرم در ادرار بعد از انزال، می‌تواند نشان دهد که اسپرم‌های شما در زمان انزال به جای خارج شدن از اندام تناسلی، به عقب برمی‌گردند و به مثانه وارد می‌شوند (برگشت انزال).
آزمایش‌های ژنتیکی: هنگامی که غلظت اسپرم بسیار پایین باشد، علل ژنتیکی می‌توانند در آن نقش داشته باشند. یک آزمایش خون می‌تواند نشان دهد که آیا تغییرات ظریفی در کروموزوم Y وجود دارد یا خیر؛ وجود تغییرات نشانه‌ای از یک ناهنجاری ژنتیکی است. ممکن است برای تشخیص سندروم‌های مختلف مادرزادی و ارثی نیز آزمایش ژنتیک توصیه شود.
بیوپسی بیضه: در این آزمایش، نمونه‌ای از بیضه‌ها با استفاده از سوزن برداشته می‌شود. نتایج حاصل از بیوپسی بیضه می‌تواند مشخص کند که تولید اسپرم طبیعی است یا خیر. در صورت طبیعی بودن تولید اسپرم، مشکل شما به احتمال زیاد ناشی از انسداد مجاری منی و یا سایر مشکلات مربوط به نقل و انتقال اسپرم است. با این حال، این آزمایش معمولاً تنها برای موقعیت‌های خاص انجام می‌شود و برای تشخیص علت ناباروری مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
آزمایش پادتن ضد اسپرم: این آزمایش برای بررسی سلول‌های ایمنی (پادتن‌ها) که به اسپرم‌ها حمله می‌کنند و توانایی عملکردی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهند، انجام می‌شود. لازم به ذکر است توصیه این آزمایش خیلی رایج نیست.
آزمایش تخصصی عملکرد اسپرم: آزمایش‌های متعددی وجود دارند که می‌توانند نشان دهند اسپرم‌ها بعد از انزال برای چه مدتی زنده می‌مانند، اسپرم‌ها تا چه حد می‌توانند به تخمک زن نفوذ کنند و همچنین اینکه آیا مشکلی در رابطه با پیوستن آنها به تخمک وجود دارد یا خیر. به طور کلی، این آزمایش‌ها به ندرت انجام می‌شوند و اغلب تغییرات قابل توجهی در توصیه‌های درمانی ایجاد نمی‌کنند.
سونوگرافی ترانس رکتال: یک ابزار چرب‌شده در داخل رکتوم (مقعد) جایگذاری می‌شود تا پروستات، مجاری انزال و کیسه‌های منی (انسداد لوله‌هایی که مایع منی را حمل می‌کنند) بررسی شود.
روش‌های درمانی و داروها
روش‌های درمان کم بودن تعداد اسپرم عبارتند از:
عمل جراحی: برای مثال، بیماری واریکوسل را اغلب می‌توان با عمل جراحی درمان کرد. با عمل جراحی می‌توان عمل وازکتومی که قبلاً انجام شده را بازگرداند. در مواردی که هیچ اسپرمی در انزال وجود نداشته باشد، اغلب با استفاده از روش‌های بازیابی اسپرم، می‌توان اسپرم را به صورت مستقیم از بیضه‌ها یا اپیدیدیم برداشت کرد.
درمان عفونت: آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند عفونت دستگاه تناسلی را درمان کنند، اما این روش همیشه توانایی باروری فرد را بازنمی‌گرداند.
درمان مشکلات مربوط به رابطه جنسی: در شرایطی مانند اختلال در نعوظ و یا زود انزالی ، دارو و یا مشاوره می‌توانند به بهبودی باروری کمک کنند.
هورمون درمانی و داروها: در مواردی که ناباروری فرد ناشی از بالا یا پایین بودن سطوح برخی هورمون‌ها و یا ناشی از مشکلات مربوط به نحوه استفاده بدن از هورمون‌ها است؛ ممکن است پزشک روش‌های هورمون درمانی و مصرف دارو را توصیه کند.
تکنولوژی کمک باروری ART: در این روش بسته به نوع مشکل شما، اسپرم از یکی از روش‌های انزال طبیعی، عمل جراحی و یا از فردی اهداکننده بدست می‌آید. سپس اسپرم در داخل دستگاه تناسلی زن قرار داده می‌شود و یا برای لقاح مصنوعی (آی وی اف) یا تزریق درون سیتوپلاسمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به طور خلاصه:
عوامل زیر باعث کاهش تعداد اسپرم می شود:
۱- سیگار کشیدن و انواع دود باعث کاهش حرکت و تعداد اسپرم می شود.
۲- گرم نگه داشتن بیضه ها و استفاده زیاد از جکوزی، دوش آب گرم، گذاشتن لب تاب روی پاها و اثر حرارتی آن روی بیضه ها و نشستن های طولانی علت کاهش اسپرم است.
۳- بیماری واریکوسل: امروزه شایعترین علت کاهش اسپرم ها از نظر تعداد، شکل و حرکت، بیماری واریکوسل بیضه ها است و لذا حتماً باید با تشخیص به موقع درمان شود.
۴- استفاده از داروهای مکمل های بدن سازی که در باشگاه ها استفاده می شود. تزریق هورمون های ناندرولوژ و تستوسترن باعث خرابی و دلیل کاهش اسپرم و کم کاری بیضه می گردد.
۵- هر گونه تورم درمان نشده بیضه: علت عفونت ممکن است باعث آسیب به سلول های نطفه ساز و یا باعث انسداد در قسمت خروجی منی شود و تعداد و حرکت اسپرم ها را کاهش دهد.
۶- سابقه پرتودرمانی و شیمی درمانی که باعث از بین رفتن سلول های نطفه ساز مرد و کاهش اسپرم می شود .
۷- مصرف آنتی اکسیدان ها از قبیل سلنیوم و ویتامین E و C و B باعث بهتر شدن کیفیت اسپرم های مرد می شوند .
