تخمدان زنان دقیقاً کجاست؟ | اندازه طبیعی تخمدان؟!

تخمدان‌ها یک جفت اندام تولید کننده تخمک یا به بیان دیگر سلول‌های تخمک هستند که سلامتی دستگاه تناسلی زنانه را حفظ می‌کنند. تخمدان‌ها، مانند همتای خود در دستگاه تناسلی مردانه یعنی بیضه‌ها، گناد یا غده جنسی محسوب می‌شوند. در مجموع باید گفت که این غده‌های جنسی در اصل اندام‌های تناسلی هستند. تخمدان‌ها علاوه بر نقش داشتن در تولید تخمک، به دلیل ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون یعنی هورمون‌های ضروری برای باروری و عملکرد طبیعی دستگاه تناسلی، جزء غدد درون‌ریز به شمار می‌آیند.

تنبلی تخمدان (سندروم تخمدان پلی کیستیک) چیست و درمان آن

تخمدان کجاست؟

تخمدان‌ها بیضوی شکل و به اندازه حبه انگوری بزرگ و حدود ۳ سانتی متر هستند که در دو انتهای مقابل دیواره لگن، روی یکی از دو پهلوی رحم، قرار دارند و هر یک به فیمبریا (بافت پیوند دهنده تخمدان به لوله فالوپ) متصل می‌شوند. محل دقیق تخمدان چپ و محل دقیق تخمدان راست بر روی تصویر زیر نشان داده شده است.

مطلب پیشنهادی: پیچ خوردگی تخمدان؛ علائم؛ علل، عوارض، روش های تشخیص و درمان

هورمون‌های تخمدان

تخمدان‌ها دو گروه از هورمون‌های جنسی، یعنی استروژن و پروژسترون، را تولید و آزاد می‌کنند. سه گونه اصلی از استروژن به نام‌های استرادیول، استرون و استریول وجود دارد. این مواد در کنار یکدیگر باعث می‌شوند تا ویژگی‌های جنسی زنانه در دوران بلوغ به خوبی شکل بگیرد و رشد پیدا کند؛ به علاوه باروری را نیز ممکن می‌سازند.

استروژن (به ویژه استرادیول) در رشد سینه، توزیع چربی در لگن (مفصل‌های ران)، پا و سینه و رشد اندام‌های تناسلی نقش حیاتی دارد. یکی دیگر از وظایف تخمدان‌ها ترشح هورمون ریلاکسین پیش از زایمان است. دیگر هورمون فرعی ترشح شده توسط تخمدان‌ها هورمون اینهیبین است که برای پیام رساندن به غده هیپوفیز به منظور جلوگیری از ترشح هورمون تحریک کننده فولیکول مهم است.

تولید و عملکرد استروژن و پروژسترون

استروژن و پروژسترون نقش مهمی در آماده‌سازی رحم برای قاعدگی دارد و آزاد شدن این هورمون‌ها تحت تاثیر هیپوتالاموس صورت می‌گیرد.

پس از رسیدن به سن بلوغ، تخمدان‌ها هر ماه یک تخمک آزاد می‌کنند، تخمدان چپ و راست به تناوب در آزاد کردن تخمک یا در اصطلاح تخمک‌گذاری نقش دارند. هیپوتالاموس پیامی را به منظور آزاد کردن مواد گنادوتروپیک، هورمون تحریک‌کننده فولیکول و هورمون لوتئیینیزه کننده به غده هیپوفیز می‌فرستد. وجود این هورمون‌ها برای عملکرد طبیعی دستگاه تناسلی، از جمله تنظیم سیکل قاعدگی، ضروری است.

همزمان با حرکت رو به پایین تخمک در لوله فالوپ، پروژسترون آزاد می‌شود. این هورمون توسط غده موقتی به نام کورپوس لوتئوم ترشح می‌شود که پس از تخمک گذاری در داخل تخمدان ایجاد می‌شود. پروژسترون با ضخیم کردن پوشش داخلی رحم، بدن را برای بارداری آماده می‌کند. چنانچه بارداری صورت نگیرد، غده کورپوس لوتئوم ناپدید می‌شود. اما چنانچه خانمی باردار شود، بارداری موجب بالا رفتن سطح استروژن و پروژسترون می‌شود تا از بلوغ تخمک‌های دیگر جلوگیری شود. پروژسترون نیز به منظور جلوگیری از انقباض‌های رحمی مختل کننده رشد جنین و نیز آماده کردن سینه برای شیردهی ترشح می‌شود.

بالا رفتن میزان استروژن در پایان دوران بارداری به غده هیپوفیز هشدار می‌دهد تا اکسی توسین، یعنی عامل انقباض‌های رحمی، را آزاد کند. تخمدان‌ها پیش از زایمان ریلکسین یعنی ماده‌ای را ترشح می‌کنند که همان گونه که از نام آن برمی‌آید رباط‌های لگن را برای آسان شدن وضع حمل، شل می‌کند.

در دوران بارداری بیش از هر زمان دیگری هورمون ترشح می‌شود، اما در نزدیکی سن یائسگی، یا به عبارتی پایان باروری، میزان استروژن به یک باره پایین می‌آید و در نتیجه عارضه‌های متعددی بروز می‌یابد.

بیماری‌ها و اختلالات تخمدان

پوکی استخوان

پوکی استخوان و موارد دیگری چون تغییر خلق‌وخو و گر گرفتگی عموماً از عوارض یائسگی است. کاهش ناگهانی استروژن یکی از ویژگی‌های اصلی یائسگی است. نقش استروژن در پوکی استخوان را به بهترین وجه می‌توان به صورت نبردی بین استئوکلاست‌ها (یاخته‌های استخوان‌شکن یا سلول‌های جذب کننده استخوان) و استئوبلاست‌ها (سلول‌های سازنده استخوان) توصیف کرد. استروژن در جبهه استئوبلاست‌ها قرار دارد و همگام با کاهش آن، استئوبلاست‌ها انگیزه خود برای تولید استخوان بیشتر را از دست می‌دهند. در نتیجه استئوکلاست‌ها با جذب کردن مقدار استخوان بیشتری از استخوان تولید شده توسط استئوبلاست‌ها پیروز میدان می‌شوند. درمان جایگزینی استروژن در دوران یائسگی از توده استخوان محافظت می‌کند و خطر شکستگی ناشی از پوکی استخوان را کاهش می‌دهد.

سرطان تخمدان

سرطان تخمدان بیماری بسیار جدی، اماخوشبختانه نادر است. علائم آن معمولاً تا زمان پیشرفت سرطان و رسیدن آن به مراحل بعدی بروز نمی‌یابد. درد مداوم شکم، سوءهاضمه، نفخ، خونریزی غیرطبیعی رحمی و نزدیکی درد از علائم سرطان تخمدان هستند. از آنجایی که این علائم بسیار شایع و همراه با عارضه‌های دیگر نیز هستند، در اکثر موارد نمی‌توان با اتکا بر آنها سرطان را تشخیص داد. بااین حال باید مراقب بروز چنین علائمی بود و هر گونه مورد غیرعادی را، فارغ از اهمیت ظاهری آن، با پزشک در میان گذاشت.

کیست تخمدان

کیست‌های تخمدان کیسه‌های مملو از مایعی هستند که بانوان در هر سنی ممکن است درگیر آن شوند، هر چند اکثر بانوان در سن باروری دچار کیست می‌شوند. کیست تخمدان بسیار شایع است و اندازه آن در بازه‌ای از بزرگی نخود فرنگی تا گریپ فروت متغیر است. اکثر کیست‌ها بی‌خطر هستند، البته کیست‌های بزرگتر (به ویژه کیست‌های با قطر بیشتر از ۵ سانتی متر) باید طی عمل جراحی خارج شوند، چون کیست‌های بزرگ باعث پیچش تخمدان و مختل شدن خونرسانی می‌شود. کیست تخمدان بنا به دلایل مختلف ایجاد می‌شود و غالباً صرفاً بخشی از قاعدگی طبیعی هستند. وجود کیست گاهی با هیچ گونه علامتی همراه نیست و کیست‌ها پس از چند سیکل به خودی خود از بین می‌روند؛ این کیست‌ها را کیست‌های عملکردی می‌نامند که اکثراً خوش خیم هستند. اما کیست‌های آسیب‌شناختی (پاتولوژیک) یا غیرطبیعی، مانند کیست‌های سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، به بروز علائمی دردناک دامن می‌زنند. درمان کیست تخمدان به اندازه و نوع کیست و علت کیست تخمدان بستگی دارد. بیمار باید در صورت تحمل درد به پزشک مراجعه کند تا تحت بهترین روش درمان متناسب با شرایط خاص خود قرار گیرد.

علائم رایج کیست‌های آسیب شناختی عبارت‌اند از:

• درد و ناراحتی شکم، واژن، کمر یا ران شایع‌ترین علامت است.
• درد و حساس شدن سینه
• نفخ
• افزایش رشد موی زائد روی صورت، قفسه سینه و پشت بدن
• درد پیش از سیکل قاعدگی یا پس از آن و عادت ماهانه نامنظم
• ناباروری
• افزایش وزن
• خستگی مزمن

انواع کیست تخمدان

کیست ساده

در این نوع از کیست تخمدان یک کیسه پر از آب در تخمدان تشکیل می شود و همچنین تخمک هایی که در هر ماه باید آزاد شوند، آزاد نمی شوند و ۳-۴ سانت رشد می کنند. این نوع کیست علائم ندارد و با تاخیر در پریودی خود را نشان می دهد.

کیست اندومکسیوما

در این نوع از کیست تخمدان، یک کیسه پر از خون تشکیل می شود و از آنجایی که این  راه خروج ندارد، با هر عادت ماهانه بزرگتر می شود. این کیست تخمدان درمان دارویی ندارد.

کیست فولیکولار

این کیست معمولا نیازی به درمان ندارد و بعد از گذشت ۳ ماه خود به خود از بین می رود. کیست فولیکولار با رشد یک فولیکول آغاز می شود. اگر به هر دلیلی تخمک بالغ  که قرار است از فولیکول خارج شود نتواند از آن خارج شود، کیست فولیکولار ایجاد می شود.

کیست هموراژیک تخمدان

این نوع کیست در خانم هایی که هنوز به یائسگی نرسیده اند و در اثر خونریزی در کیست تخمدان بوجود می اید. مشکلات موجود در روند تخمک گذاری عامل ایجاد این نوع کیست هستند.

کیست درموئید

رشد غیرمعمول برخی از بافت های بدن مانند دندان و مو در اثر بوجود آمدن این نوع کیست است.

تخمدان پلی کیستیک

که در ادامه به توضیح بیشتر در رابطه آن می پردازیم.

مطلب پیشنهادی: درمان خانگی کیست تخمدان با داروهای گیاهی و علائم پارگی کیست تخمدان

سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)

منظور از پلی کیستیک وجود تعداد بسیار زیادی کیست است. نکته جالب این جا است که معیارهای موسسه ملی سلامت (NIH) برای تشخیص سندرم تخمدان پلی کیستیک بر وجود تخمدان پلی کیستیک در سونوگرافی لگن متکی نیست؛ بلکه تشخیص این بیماری بر پایه نشانه‌های افزایش هورمون آندروژن (هیپرآندروژنیسم) و الیگو منوره (قاعدگی کم)/ آمنوره (فقدان قاعدگی) صورت می‌گیرد. ناباروری، قاعدگی نامنظم، جوش یا آکنه و افزایش رشد موی زائد روی صورت و بدن از دیگر شاخصه‌های اصلی PCOS محسوب می‌شود. عدم تعادل هورمونی علت اصلی این بیماری است و بسیاری از علائم از افزایش تولید آندروژن‌ها ناشی می‌شود. سطح تستوسترون آزاد این بیماران معمولاً بالا است. اضافه وزن داشتن، مقاومت انسولینی و ابتلا به دیابت نوع ۲ نیز دور از انتظار نیست. بسیاری از علائم PCOS با کاهش وزن برطرف می‌شود.
تخمدان‌ها نقش بسیار مهمی را در دستگاه تناسلی زنانه و در دستگاه غدد درون ریز بر عهده دارند. هورمون‌های ترشح شده توسط تخمدان‌ها رشد مناسب بدن بانوان و باروری سالم را ممکن می‌سازند.