سیستم بینایی در بدو تولد یك سیستم تكامل نیافته است و تكامل آن در طول سال اول زندگی رخ می دهد. از این رو ، توجه والدین و پزشكان به مشكلات احتمالی در طول سال اول نقشی بسیار تعیین كننده در تكامل بینایی كودك و جلوگیری از مشكلات ناشی از اختلال در بینایی نظیر مشكلات یادگیری خواهد داشت.
سه ماه اول
نوزادان معمولا قبل از هر چیز "حركت" را می بینند. نوزادانی كه به موقع بدنیا آمده باشند (هفته ۳۸ تا ۴۲ حاملگی) باید بتوانند تغییرات صورت مادر نظیر خنده ، اخم ، … را در هفته اول بعد از تولد ببینند.
در این زمان درك رنگ هنوز كاملا تكامل نیافته و درك عمق نیز در طول سال اول به موازات هماهنگ شدن حركت چشم ها ایجاد می شود. هماهنگی عضلات چشم در نوزادان تازه متولد شده و شیرخواران بسیار ناقص است. چشم نوزادان اغلب به بیرون یا داخل منحرف شده و حركت چشم ها با هم هماهنگ نیست. این وضعیت استرابیسم یا انحراف چشم خوانده می شود. اگر استرابیسم تا ۳ یا ۴ ماهگی خودبخود بر طرف نشود بهتر است نوزاد توسط یك چشم پزشك معاینه شود.
اولین علائم مشكلات چشم و بینایی
در بعضی موارد لازم است نوزاد قبل از ۳-۴ ماهگی مورد معاینه قرار گیرد. این موارد عبارتند از: انحراف شدید چشم ها ، عدم حركت چشم قبل از ۳ ماهگی ، انحراف هر دو چشم به داخل ، ثابت ماندن یك چشم در زمان حركت چشم دیگر و یا تفاوت فاحش بین حركات دو چشم.
تشخیص زودرس استرابیسم بسیار مهم است زیرا تنبلی چشم یا آمبلیوپی حاصل استرابیسم درمان نشده است. اگر یك چشم كودك نتواند بر اثر استرابیسم خوب ببیند هماهنگی چشم ها بر هم می خورد. همچنین اگر مغز تصویری از یكی از چشم ها دریافت نكند در طول زمان علائم ارسالی از چشم مبتلا را نادیده می گیرد و نهایتاً فرد دچار تنبلی چشم و متعاقب آن كاهش شدید دید می شود.
مشكلات بینایی در نوزادان نارس
تكامل بینایی در نوزادان نارس كمی بیشتر از نوزادانی كه به موقع بدنیا آمده باشند طول می كشد. احتمال ایجاد استرابیسم و آمبلیوپی در نوزادانی كه قبل از هفته ۳۵ حاملگی بدنیا آمده باشند ۳۰% بیشتر است. هر چه نوزاد زودتر از زمان طبیعی بدنیا بیاید این احتمال افزایش می یابد.
نوزاد باید كاملا به نور روشن (مثلا لامپ) و یا آویز هایی كه معمولا بالای سر نوزادان آویزان می كنند توجه كند. اگر در ۳ ماهگی جسم را جلو چشم نوزاد بگیرید و آن را از یك سمت آهسته به سمت دیگر ببرید و نوزاد قادر به دنبال كردن آن با چشم نباشد بهتر است مورد معاینه قرار گیرد. البته در بعضی موارد تكامل بینایی دیرتر رخ می دهد كه به آن تأخیر در تكامل بینایی می گویند.
حركات نامنظم چشم
اختلالی بنام نیستاگموس ممكن است در نوزادی رخ دهد. در این اختلال چشم ها حركاتی به چپ و راست ، حركات دورانی و یا حركات نامنظمی دارند. علت این اختلال ممكن است ضعف بینایی ، وجود نقص در مسیر عصبی از چشم به مغز و یا آلبینیسم (كمبود رنگدانه ها) باشد. نیستاگموس ممكن است ارثی هم باشد. نوزادانی كه نیستاگموس دارند ممكن است دید طبیعی و یا ضعیف داشته باشند. اگر نیستاگموس تا بعد از ۳ ماهگی باقی بماند نوزاد باید مورد معاینه قرار گیرد.
در مجموع باید گفت كه ۳ تا ۴ ماه اول زندگی زمان بسیار مهمی از نظر تكامل بینایی است و توجه والدین و مراجعه به موقع به چشم پزشك نقش تعیین كننده ای در بینایی كودك خواهد داشت.
۴ تا ۶ ماهگی
در این سن نوزاد باید دستش را به طرف اسباب بازی كه جلوی او می گیرید دراز كند و یا دستش را به آن بزند. در ابتدا ممكن است دست نوزاد بطور اتفاقی به جسمی كه جلویش گرفته اید بخورد ولی در طول زمان با رشد بینایی ، درك عمق و درك بیشتر نوزاد این كار ارادی تر می شود.
از ۶ تا ۸ ماهگی نوزاد شروع به غلت زدن و احتمالا چهار دست و پا راه رفتن می كند. در این مرحله می توانید یك اسباب بازی را طوری جلو كودك قرار دهید كه مجبور باشد برای رسیدن به آن غلت بزند و یا كمی از جای خود جلوتر بیاید. این كار به تقویت بینایی نوزاد كمك می كند.
بین ۸ تا ۱۲ ماهگی نوزاد شما ممكن است چهار دست و پا حركت كند و یا راه برود. سعی كنید به جای راه افتادن زودتر ، كودك خود را به حركت چهار دست و پا تشویق كنید زیرا باعث ایجاد هماهنگی میان حركات دست و چشم می شود. در این سنین بویژه وقتی كودك روی مبل یا تخت و یا نزدیك پله است باید بسیار مواظب وی بود زیرا دید كودك در این مرحله هنوز فاقد درك عمق كافی است و در نتیجه پستی و بلندی ها را بخوبی درك نمی كند. به عبارت دیگر كودك در این سن متوجه نیست كه لبه تخت در جایی تمام می شود و زمین پایین تر از آن قرار گرفته است بنابراین احتمال سقوط كودك از تخت و پله وجود دارد.
دکتر حیدر سیاتیری [ فلو شيپ تخصصي قرنيه سگمان قدامي ]
تقویت و پرورش حس بینایی نوزاد
به آگاهی او از حرکات اطرافش توجه کنید و فرصت‌هایی را برای چشمانش پدید بیاورید تا اجسامی را که به آرامی حرکت می‌کنند دنبال کند
کودکان تازه به دنیا آمده برای مدتی طولانی به پرده یا درختانی که بر اثر وزش نسیم به آرامی حرکت می‌کنند، خیره می‌شوند
به او اسباب بازی‌هایی را که دارای تضادی شدید بین رنگ‌های تیره و روشن (مثل سیاه و سفید) هستند، نشان بدهید.
گهواره ی کودک را به جایی انتقال دهید که در معرض نور مستقیم نباشد، بلکه نور به صورت قطع و وصل به چشمان او برسد
در قسمت فوقانی بالای سر کودک و گهواره درست به فاصله ی ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر از چشمان او، چیزی مانند ورق آلومینیم قرار دهید تا در ناحیه ای که سر کودک حرکت می کند، نور را منعکس کند
یک وسیله متحرک جالب بالای گهواره‌اش نصب کنید و دکور میز یا دیواری که نزدیک گهواره‌اش است را مدام عوض کنید
با آویزان کردن اشیای گوناگون و جالب بالای تخت نوزاد، لذت نگاه کردن، توجه کردن و تمرکز کردن را در او پرورش دهید. به علاوه بهتر است هر چند وقت یک بار هم اشیای آویز بالای تخت نوزاد را عوض کنید تا مانع از یکنواخت شدن آنها برای فرزندتان شوید.