کورتون‌ها متعلق به دسته‌ای از مولکول‌های چرب به نام استروئید هستند و در صنعت از منابع حیوانی (اسید کولیک گاوی) و یا گیاهی (از خانواده Liliaceae و Dioscoreacae) تولید می‌گردند.
کورتون‌های طبیعی بدن مولکول‌های استروئیدی هستند که توسط قشر غدد فوق کلیوی تولید و از آن آزاد می‌شوند که کورتیکواستروئید نامیده می‌شوند.
این هورمون‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند. هورمون‌هایی که در سوخت و ساز بدن نقش دارند.
(گلوکوکورتیکوئیدها)، گروهی که فعالیت اصلی آنها احتباس نمک در بدن می‌باشد (مینرالوکورتیکوئیدها) و گروهی که دارای فعالیت آندروژنی و یا استروژنی هستند.
گلوکوکورتیکوئیدها به علت اثر بر روی کارکرد اکثر سلول‌ها، اثرات گسترده‌ای در بدن دارند. با توجه به الگوی رفتاری گلوکوکورتیکوئیدهای طبیعی، گلوکوکورتیکوئیدهای صناعی (دارویی) تولید شده‌اند که عملکردشان همانند گلوکوکورتیکوئیدهای طبیعی بدن می‌باشد. این هورمون‌ها بر سوخت و ساز بدن، کارکرد قلب و عروق و رشد و ایمنی موثرند.
مهمترین هورمون گلوکوکورتیکوئیدی بدن کورتیزول است. از داروهای گلوکوکورتیکوئیدی می‌توان پردنیزولون، بتامتازون، دگزامتازون، متیل پردنیزولون، تریامسینولون، هیدروکورتیزون و کلوبتازول را نام برد.
مصرف در دوران بارداری و شیردهی:
این هورمون‌ها از جفت عبور میکنند بنابراین در دوران بارداری با احتیاط مصرف شوند.
به دلیل ترشح این هورمون‌ها در شیر نباید در دوران شیردهی استفاده شوند چون رشد نوزاد را مختل میکنند.
اثر بر روی تکامل ریه جنین:
گلوکوکورتیکوئیدها فاکتورهایی را که برای تنفس نوزاد ضروری می‌باشند، در اواخر بارداری تحریک میکنند.
در مواردی که احساس شود حرکات جنین کم شده یا علائمی مشاهده شود که احتمال بروز مشکل برای بارداری داده شود ، از آمپول استروئید (معمولا" دگزامتازون) استفاده میشود تا موجب رسیدگی ریه های جنین شود و در واقع نوعی پیش بینی و احتیاط است تا اگر نیاز به ختم حاملگی پیش آمد برای جنین مشکلی پیش نیاید و بتواند تنفس کرده و زنده بماند.
ضمنا" یکی از روشهای بررسی وضعیت بارداری ، تست استرس است که طی آن با نوشیدن مایعات شیرین و انجام یکسری مانورهای خاص ، میزان ضربان قلب جنین و عکس العملهای آن را بررسی کرده و در جدولی که برای همین منظور است وارد میکنند و در نهایت امتیاز کلی را بررسی مبکنند که اگر از حدی بیشتر باشد مشکلی برای ادامه بارداری وجود ندارد و اگر از آن حد کمتر باشد ، باید نسبت به ختم حاملگی اقدام کرد.
گلوکوکورتیکوئیدها بسته به این‌که مقدار آنها در بدن در چه حدی باشد اثرات مهمی بر سوخت و ساز کربوهیدرات‌ها (مولکول‌های قندی)، پروتئین‌ها و چربی‌ها دارند و به همین دلیل در دوزهای درمانی عوارض جانبی شدیدی ایجاد میکنند.
گلوکوکورتیکوئیدها در حالت ناشتا با آزادسازی گلوکز به خون از طریق تجزیه‌ی ذخیره قندها، پروتئین‌های عضلات و نیز چربی‌ها، گلوکز کافی برای مغز را تأمین میکنند. این اثرات در حالت طبیعی ایجاد می‌شوند ولی در دوزهای درمانی و در صورت استفاده نابجا از این هورمون‌ها بدن به طور مداوم به تجزیه ذخایر بدن می‌پردازد و کم‌کم عوارض جانبی پدیدار میشود.
نکته: با افزایش گلوکز خون انسولین ترشح میشود که علاوه بر کمک به تولید انرژی از گلوکز، چربی‌های تجزیه شده را دوباره به چربی‌های بزرگ‌تر تبدیل می‌کند که در نواحی خاصی مثل بین دو کتف، تنه (دور شکم) و صورت رسوب میکنند. در این افراد صورت حالت گرد و پف‌آلود پیدا می‌کند که در اصطلاح صورت ماهی Moon face نامیده میشود، توده عضلانی هم در اثر تجزیه پروتئین‌ها تحلیل می‌رود. به چنین پیامدی سندروم کوشینگ می‌گویند که از عوارض جدی و خطرناک سوء‌استفاده از کورتون‌هاست.
۲) اثرات ضد التهابی و ضعف سیستم ایمنی:
التهاب یک نوع پاسخ دفاعی و موضعی بدن است که با تورم، قرمزی، گرمی و خارش و گاهی با درد همراه است. عوامل مختلفی منجر به التهاب می‌شوند. التهاب بدون در نظر گرفتن علت به وجود آورنده آن بر اثر خروج گلبول‌های سفید (لکوسیت‌ها) از رگ‌های خونی و تجمع در بافت ملتهب مشخص میشود. گلوکوکورتیکوئیدها با کاهش در تعداد گلبول‌های سفید در کاهش التهاب و کمک به بهبود آن موثرند.
گلوکوکورتیکوئیدها ماکروفاژهای بدن را هم کاهش می‌دهند. ماکروفاژها سلول‌های بیگانه‌خواری هستند که آنتی‌ژن‌ها یا همان مواد خارجی که وارد بدن می‌شوند مانند باکتری، ویروس و … را می‌بلعند و از بین می‌برند.
این هورمون‌ها مواد هیستامینی را که در بدن بر علیه مواد حساسیت زا تولید می‌شوند، کاهش می‌دهند.
گلوکوکورتیکوئیدها با این سه عملکرد و فعالیت‌های دیگری که از بحث آنها در اینجا صرف نظر می‌کنیم التهاب و حساسیت را کاهش می‌دهند و اثرات ضد التهابی و ضد ایمنی فوق‌العاده‌ای در درمان بسیاری از بیماری‌ها از خود نشان می‌دهند. برای درمان روماتیسم مفصلی، انواعی از بیماری‌های کلیوی، نوعی از هپاتیت خود ایمنی، انواعی از بیماری‌های پوستی مزمن، بیماری کرون (یک نوع بیماری روده‌ای) و بیماری ام اس در مراحل مختلف از کورتون استفاده میشود. با این همه به دلیل خاصیت تضعیف سیستم ایمنی منجر به تشدید بیماری‌های عفونی باکتریایی، ویروسی، قارچی و… می‌شوند و بنابراین در حین استفاده باید احتیاط‌های لازم را به عمل آورد و وجود عفونت مخفی در بدن را بررسی نمود.
۳) جنبه‌های تشخیصی گلوکوکورتیکوئیدها:
گلوکوکورتیکوئیدها در تشخیص نارسایی غدد فوق کلیوی و یا ناهنجاری‌های تولید هورمون‌ها در بدن مانند سندروم کوشینگ و یا آلدوسترونیسم به کار می‌روند.
عوارض جانبی گلوکوکورتیکوئیدها:
یادآوری این نکته لازم است که برای بسیاری از بیماری‌ها استفاده کوتاه مدت از کورتون و برای برخی از بیماری‌ها استفاده دراز مدت و حتی مادام‌العمر کورتون‌ها لازم است، موارد بی‌شماری از این داروها در درمان دراز مدت بیماری‌ها وجود دارد که قابل جایگزینی با هیچ داروی دیگری نیستند. عوارض داروهای کورتونی به میزان و مدت مصرف آنها بستگی دارد، هرچه مقدار و مدت درمان بیشتر باشد عوارض آن بیشتر خواهد بود. توجه داشته باشید پزشکان با توجه به منافع و زیان‌های دارو، تصمیم به تجویز آن می‌گیرند ولی باید عوارض این داروها را بدانیم و هرگز آنها را بی‌جا مصرف نکنیم. در زیر برخی از عوارض این داروها آورده شده است.
سیستم عصبی مرکزی: اختلالات رفتاری که در آغاز به صورت بی‌خوابی و سرخوشی و سپس افسردگی بروز میکنند، افزایش فشار داخل جمجمه، تومور کاذب مغزی، تشنج.
قلبی عروقی: فشار خون و تورم در کل بدن، افزایش پلاکت و گلبول‌های قرمز که خطر ایجاد لخته خونی را در پی دارد، آریتمی (ضربان نامنظم قلب)
چشم: آب مروارید و گلوکوم (آب سیاه) در اثر مصرف طولانی مدت کورتون‌ها
گوارشی: زخم پپتیک (معده)، احتمالاً به علت این‌که پاسخ ایمنی علیه هلیکوباکتر پیلوری را مهار می‌کند و ممکن است فقط به دنبال چند روز استفاده مشاهده شود، افزایش اشتها، پانکراتیت، تهوع ، استفراغ
ادراری – تناسلی: بی‌نظمی‌های قاعدگی
عضلانی اسکلتی: پوکی استخوان که بر اثر کاهش تاثیر ویتامین D در جذب کلسیم از روده و نیز تاثیر این هورمون‌ها بر برداشت کلسیم از استخوان، تحلیل عضلانی و ضعف آنها، کاهش رشد در کودکان
متابولیک: هیپرگلیسمی (افزایش قند خون)، هیپوکلسمی (کاهش کلسیم)، هیپوکالمی (کاهش پتاسیم)، عدم تحمل کربوهیدرات، اختلال در عملکرد کلیه و کاهش توانایی دفع آب اضافی بدن و احتباس آب و نمک و به تبع آن افزایش فشار خون، ایجاد ورم و افزایش وزن، ایجاد دیابت در اثر مصرف طولانی به دلیل افزایش گلوکز در خون۱۲
پوست: آکنه، آتروفی (تحلیل بافت) در محل تزریق، تأخیر در بهبودی زخم
موارد دیگر: سندروم کوشینگ (در متن اشاره شده است)، کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت، نارسایی غدد فوق کلیوی بعد از افزایش استرس مثل تصادفات یا عمل جراحی
اشکال دارویی گلوکوکورتیکوئیده
درمان طولانی مدت با کورتون‌ها اگرچه باعث رهایی بیمار از درد و رنج میشود اما منجر به وابستگی و عوارض متعدد می‌گردد. برای فرار از این مشکل بزرگ اکنون اشکالی از این داروها طراحی شده‌اند که به صورت متمرکز روی قسمت خاصی تأثیر می‌گذارند و به این ترتیب با مقادیر کم اثرات خوب و موثری ایجاد میشود و عوارض به حداقل می‌رسند. اسپری‌های تنفسی مثال خوبی برای این شکل دارو هستند. اسپری بکلومتازون و فلوتیکازون در حال حاضر اساس درمان دراز مدت آسم هستند و خوشبختانه عوارض بسیار کمی دارند. اسپری بینی این داروها نیز موجود است که با کمترین عارضه در درمان حساسیت‌های فصلی به کار می‌روند. این داروها به شکل پماد، کرم، آمپول، قرص و اسپری تهیه شده‌اند.
موارد احتیاط
از آن‌جا که داروهای کورتیکواستروئیدی موجب کاهش سطح ایمنی بدن به ویژه در دوزهای بالا و مصرف دراز مدت می‌شوند بیمار باید از نظر وجود عفونت مخفی تحت نظر باشد.
از آن‌جا که داروهای کورتیکواستروئیدی موجب کاهش فعالیت غده‌های فوق کلیوی و یا حتی توقف عملکرد آنها می‌شوند نباید پس از مصرف بلند مدت در دوزهای بالا به صورت ناگهانی قطع شوند. مدتی لازم است تا غده‌های فوق کلیه دوباره آغاز به ترشح کورتیزول کنند. کاهش تدریجی دوز کورتیکواستروئیدها باعث میشود بدن خودش آغاز به ساختن کورتیزول کند.
بیماران تحت درمان با این داروها باید به دقت از نظر بروز هیپرگلیسمی، گلیکوزوری، احتباس سدیم همراه با ادم یا افزایش فشار خون، هیپوکالمی، زخم پپتیک و استئوپروز (پوکی استخوان) تحت نظر باشند.
توصیه‌های حین مصرف:
دارو را ناگهانی قطع نکنید و طبق دستور پزشک مصرف نمایید و از نصف یا دو برابر کردن دارو بپرهیزید.
دارو را با شیر یا غذا و ترجیحاً صبح‌ها مصرف کنید.
از جمله علائم زودرس نارسایی غده فوق کلیه خستگی، ضعف، درد مفاصل، تب، بی‌اشتهایی، تهوع، تنگی نفس، گیجی و غش کردن می‌باشد.
غذاهای غنی از پروتئین، کلسیم، پتاسیم و کربوهیدرات را بیشتر مصرف کنید.
از تماس با افراد مبتلا به بیماری واگیردار بپرهیزید و هرگونه نشانه‌ای از عفونت را به پزشک اطلاع دهید.
بدون مشورت با پزشک در طی درمان از مصرف هرگونه واکسن بپرهیزید.
درد شدید شکمی یا سیاه و قیری شدن رنگ مدفوع، تورم غیرعادی، افزایش وزن، خستگی، درد استخوان، خون‌مردگی، عدم بهبود زخم‌ها، اغتشاش بینایی (تاری دید) یا تغییرات رفتاری را به پزشک اطلاع دهید.
شایع‌ترین داروی تجویزی:
همان‌طور که در بالا اشاره کردیم کورتون‌ها اثرات بسیار گسترده‌ای دارند و در بسیاری از بیماری‌ها مفید واقع می‌شوند ولی گاهی بدون توجه به عوارض آن به صورت بی‌رویه استفاده می‌شوند این مسأله تا جایی پیش رفته که در سال ۱۳۹۰ در استان آذربایجان غربی ۳۱ درصد از بیماران کورتون دریافت نموده‌اند که در این بین دگزامتازون تزریقی بالاترین درصد را در بین داروهای تجویزی در کل نسخ سرپایی استان داشته است.
در نهایت باید اشاره کرد اثرات مفید این ترکیبات به طور قابل ملاحظه‌ای متفاوت است و به علت اثرات گسترده‌ای که بر روی اندام‌های مختلف بدن دارند، نسبت سود به زیان آنها در هر بیمار باید در نظر گرفته شود.
منبع خبر : دانشنامه علمی ارومیه
