محققان ایتالیایی به تازگی دریافته‌اند که فقر آهن می‌تواند عامل بروز سرفه‌های مزمن در زنان باشد. اهمیت این کشف در این است که سرفه تا به امروز به‌عنوان یکی از نشانه‌های بیماری فقر آهن شناخته نمی‌شد و پزشکان معمولا سرفه مزمن را نشانه مشکلاتی مانند آسم، برگشت اسید معده به مری و مصرف دخانیات می‌دانستند.
دکتر کاترینا بوکا و همکارانش در دانشگاه تورین، با تحقیقی که روی ۱۶ زن گرفتار سرفه مزمن که هیچ بیماری دیگری جز فقر آهن نداشتند انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که درمان با مکمل‌های آهن به جای مصرف داروهای ضد‌سرفه می‌تواند باعث بهبودی این خانم‌ها شود.
دکتر بوکا می‌گوید: از آنجا که که آهن در سامانه ایمنی بدن برای تولید پروتئین‌های کنترل‌کننده التهاب نقش تنظیمی مهمی دارد بنابراین کمبود آهن می‌تواند بدن را آماده ابتلا به عفونت و التهاب به ویژه در نواحی بالایی دستگاه تنفسی کرده و در نتیجه فرد را با مشکل سرفه‌های مداوم و طولانی مدت روبه‌رو کند. جالب اینجاست که بدانیم هم سرفه مزمن و هم فقر آهن در خانم‌ها شایع‌تر است.
نقش اصلی آهن در بدن شرکت درساخت گلبول قرمز خون است که وظیفه عمده آن حمل‌ونقل اکسیژن از ریه به بافت‌های بدن است. درصورتی‌که ذخایر آهن بدن ما به هر دلیلی دچار کمبود شود ساخت گلبول قرمز مختل شده و باعث ایجاد کم خونی می‌شود. آهن علاوه بر خونسازی در ساختمان عضلات و برخی از آنزیم‌های مهم بدن نیز نقش دارد و بنابراین کمبود آن می‌تواند باعث تأخیر در رشد بدنی به‌ویژه رشد مغزی شود و شخص را مستعد عفونت کند.
● کمبود آهن چه علایمی دارد؟
اگر کم خونی خفیف باشد یا به صورت تدریجی ایجاد شود بدن ما خود را با آن سازگار می‌کند، بنابراین ممکن است علامتی نداشته باشد. اما با شدت یافتن کم خونی علایم نیز آشکار می‌شوند. خستگی و احساس ضعف از اولین علایم کم خونی است.
فرد کم خون با کوچکترین فعالیت بدنی خسته می‌شود. به همین دلیل معمولا از انجام این قبیل کارها طفره می‌رود و باکم کردن کارهایش به نوعی خودش را با بیماری هماهنگ می‌کند. این افراد معمولا تا مدت‌ها به پزشک مراجعه نمی‌کنند و برای خستگی خود توجیه‌های مختلفی می‌آورند.
اگر ظاهر رنگ پریده دارید، دست و پایتان زود به خواب می‌رود یا گزگز می‌کند، اگر نمی‌توانید برای مطالعه یا انجام کاری تمرکز کنید و اگر به سردردهای گاه و بیگاه یا سیاهی رفتن چشم‌ها دچار می‌شوید، باز هم باید شک کنید که مبادا کم‌خون شده باشید.
افراد کم خون ممکن است تحریک پذیر بوده و زود عصبانی شوند یا حالت بی‌تفاوتی داشته باشند. این تغییرات رفتاری در بچه‌های کم خون بیشتر دیده می‌شود و به همین دلیل پدران و مادرانی که با رفتارهای ناپسند بچه‌ها روبه‌رو می‌شوند قبل از نصیحت و تنبیه به این فکر بیفتند که شاید کودکی کم خون دارند!
در بچه‌ها فقر آهن می‌تواند باعث تأخیر رشد نیز بشود و در موارد شدیدتر ضایعات همیشگی بر جای بگذارد. این کودکان معمولا ضریب هوشی پایین ترازحد طبیعی داشته و به‌دلیل کاهش قدرت یادگیری دچار افت تحصیلی می‌شوند. پس اگر کودکی درس نخوان دارید باز هم به کم خونی شک کنید!
همچنین با شدت یافتن کم خونی فقر آهن، زبان بدون پرز و ملتهب شده و زخم‌هایی در گوشه لب و دهان ایجاد می‌شود، ناخن‌ها طرد و شکننده شده و ممکن است حالت قاشقی پیدا کنند. برخی از افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن شدید گرایش به خوردن مواد عجیبی نظیر خاک، یخ، نشاسته و برنج خام دارند که به آن «پیکا» یا «هرزه خواری» می‌گویند. در نهایت فقر آهن شدید ممکن است منجر به تنگی نفس واضح شده و علایم نارسایی قلبی ایجاد کند.
کم خونی فقر آهن می‌تواند علایم گوارشی هم ایجاد کند. بی‌اشتهایی، سوء هاضمه، آروغ زدن، اسهال و یبوست و حتی اشکال در بلع غذا ممکن است به خاطر فقر آهن باشد.
● چطور فقر آهن می‌گیریم؟
آهن ریز مغذی مهمی است که باید از طریق غذا به بدن برسد. بنابراین سر راست‌ترین علت فقر آهن، ناکافی بودن میزان آهن مواد غذایی ماست. گوشت قرمز، گوشت پرندگان، ماهی و دیگر اجزاء گوشتی مانند جگر و قلوه از مهم‌ترین غذاهای دارای آهن هستند. اگر گیاه خوار هستید یا به هر دلیل دیگری گوشت کم مصرف می‌کنید در معرض ابتلا به فقر آهن قرار دارید. زرده تخم‌مرغ، سبزی‌های سبز برگی مانند اسفناج، گل کلم، سویا، حبوباتی نظیر عدس و لوبیا، کشمش، خرما، گردو، پسته، بادام و میوهایی نظیر زرد آلو از دیگر غذاهای آهن دارهستند.
سبزیها و میوه‌های ذکر شده اگر چه از مقدار آهن قابل قبولی برخوردار هستند اما آهن آنها به صورتی است که به خوبی در روده‌ها جذب نمی‌شود. از آنجا که گوشت می‌تواند جذب آهن مواد غذایی غیراز خود را نیز افزایش دهد به همین دلیل متخصصین تغذیه توصیه می‌کنند که کدبانوهای خانه سبزیها و سویا را به همراه یک تکه کوچک گوشت یا بال مرغ طبخ نمایند. ویتامین ث می‌تواند جذب آهن را زیاد کند به همین دلیل مصرف خربزه، فلفل سبز، گوجه فرنگی و میوه‌هایی نظیرپرتقال، لیمو و دیگرمرکبات همراه غذا توصیه می‌شود.
باید توجه کرد که مصرف چای، قهوه و شکلات جذب آهن را به شدت کاهش می‌دهد. بنابراین بهتر است تا حدود ۲ ساعت قبل و بعد از غذا از مصرف آنها خودداری کنیم. بیماریهای روده‌ای مانند اسهال و سوء جذب و دارو‌هایی مانند رانیتیدین و تتراسیکلین هم به‌دلیل اختلالی که در جذب آهن ایجاد می‌کنند می‌توانند باعث کم خونی فقر آهن شوند.
بنابراین اگر خدای ناکرده فردی هستید که عادت به مصرف خودسرانه دارو دارید و بالاتراز آن تجویز خودسرانه هم می‌کنید آگاه باشید که ممکن است باعث چنان عواقبی برای خود و دیگران شوید که فکرش را هم نمی‌کردید.
علت دیگر کم خونی فقر آهن افزایش نیاز بدن به آهن در سنین رشد و بارداری است. شیر مادر تا ۶-۴ ماهگی می‌تواند نیاز شیر‌خوار به آهن را تأمین کند اما پس از این زمان و با شروع تغذیه کمکی باید قطره آهن هم شروع شده و تا پایان ۲ سالگی ادامه یابد.کودکان شیر مادرخواری که قطره آهن را دریافت نمی‌کنند یا به نحو مناسب به آنها خورانده نمی‌شود و همچنین نوزادان نارس در معرض فقر آهن هستند.
تغذیه با شیر گاو نیز می‌تواند باعث دفع خون از دستگاه گوارش شیر خوار شده و فقر آهن ایجاد کند به همین دلیل مصرف شیر گاو در اطفال زیر یکسال ممنوع است.کودکانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند نیز بسته به میزان آهن شیرخشک و میزان جذب آن در معرض این بیماری قرار دارند.
در کودکان پیش دبستانی و نوجوانان افزایش سرعت رشد، بی‌اشتهایی ناشی از تغییرات خلق و خو و مصرف مواد کم ارزش غذایی پایین مانند پفک، چیپس و شکلات می‌تواند باعث فقر آهن شود.
عامل مهم دیگری که می‌توان آن را ذکرکرد، اتلاف آهن موجود در بدن از راه خونریزی است. خانم‌ها به‌دلیل خونریزی عادت ماهانه پیوسته در معرض تهدید فقر آهن هستند. اگر تغییرات فیزیولوژیک زمان حاملگی و خونریزی حین زایمان را هم به آن اضافه کنید باید باعث شود که به‌عنوان یک خانم بیشتر مراقب خود باشید.
خونریزی از دستگاه گوارش نیز مهم است. حتی خونریزی‌های مخفی ناشی از زخم معده یا خونریزی‌های کم و مرتب از بواصیر می‌تواند فقر آهن ایجاد کند پس آنها را جدی بگیرید. اگر شما یک مرد بالغ هستید مطمئن باشید که نسبت به خانم‌ها و بچه‌ها احتمال کمتری دارد که فقر آهن بگیرید اما اگر مبتلا شدید قبل از هر چیز خونریزی دستگاه گوارش می‌تواند علت آن باشد.
● چه باید کرد؟
درصورت شک به کم خونی پزشکان به کمک برخی آزمونهای آزمایشگاهی تشخیص را قطعی می‌کنند. درمان اصلی کم خونی فقر آهن مصرف مکمل‌های دارویی آهن به ویژه شکل خوراکی آن است. درصورتی‌که شما به کم خونی فقر آهن مبتلا شده اید، رژیم غذایی غنی از آهن به تنهایی برای درمان کافی نیست و باید حتما از دارو نیز استفاده نمایید.
داروها به صورت قرص، کپسول و شربت وجود دارند و برای جذب بیشترآهن بهتر است این داروها را با معده خالی و به همراه یک لیوان آب پرتقال مصرف کنید. مکمل‌های آهن عوارض جانبی نیز ممکن است داشته باشند. تیره شدن رنگ مدفوع از جمله این عوارض است که ضرری ندارد. برخی علایم دیگر مانند تهوع را می‌توان با افزایش تدریجی مقدار دارو و تغییرشکل دارو برطرف نمود.
اما آخرین نکته این‌که فقر آهن شایعترین و مهم‌ترین نوع کمبود ریز مغذی‌ها در جهان است که همه کشورها از دارا و ندار را درگیر کرده است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از یک سوم جمعیت دنیا، نیمی از خانم‌های باردار، ۲۰ درصد زنان سنین باروری و ۴۰ درصد کودکان شیر خوار به فقر آهن مبتلا هستند.
آمارها در کشور ما نیز کم و بیش مشابه است. اگر فردی از خانواده شما به سرماخوردگی مبتلا باشد چقدر مراقبت می‌کنید تا خودتان مبتلا نشوید؟ آمارها می‌گویند که از هر ۳ نفر یک نفر به فقر آهن مبتلا است که بیماری بسیار جدی تری نسبت به سرماخوردگی است!
