منظور از مورفولوژی اسپرم شکل و اندازه آن است. اسپرم از سه بخش سر، میانه و دم تشکیل شده است و اگر ناهنجاری در شکل یا اندازه این سه بخش وجود داشته باشد، به معنی اشکال در موفولوژی یا تراتوزواسپرمی یا مورفولوژی غیر طبیعی اسپرم است که در آنالیز مایع منی مشخص می‌شود.
در اغلب مردان درصد بالایی از اسپرم‌ها ناهنجاری شکل و اندازه دارند و تنها حدود ۴ تا ۱۵ درصد اسپرم نرمال (از نظر مورفولوژی) در نمونه آنها یافت می‌شود. مهم آن است که این ۴ تا ۱۵ درصد به لحاظ کیفیت و حرکت مناسب باشند و اندازۀ منی و غلظت و تعداد اسپرم نیز نرمال باشد.
پس از تشخیص اولیه تراتوزواسپرمی یا مورفولوژی غیر طبیعی اسپرم، پزشک فوراً اقدامی نمی‌کند و صبر می‌کند تا ببیند خود به خود برطرف می‌شود یا نه. پس از شش هفته دوباره آزمایش را تکرار می‌کند. اگر همچنان ناهنجاری دیده شود، به دنبال دلایل زمینه‌ای آن می‌گردد.
ناهنجاری‌های مورفولوژیک اسپرم به معنی ناباروری نیست، فقط ممکن است باروری دیرتر رخ دهد. اگر فرد مبتلا به تراتوزواسپرمی به‌طور طبیعی بچه‌دار نشود، می‌توان از روش‌های IVF (لقاح برون‌تنی یا آزمایشگاهی) یا ICSI (تزریق مستقیم اسپرم به داخل سیتوپلاسم تخمک) استفاده کرد.
عوامل تعیین کننده سلامت اسپرم
سلامت اسپرم به چندین عامل بستگی دارد، از جمله:
کمیت. در صورتی که در مایع انزال شده، یعنی منی خارج شده از یک بار انزال ، بیش از ۳۹ میلیون اسپرم موجود باشد به احتمال قوی، مرد دارای قدرت باروری است.
کیفیت. در صورتی که بیش از ۴٪ اسپرم ها دارای شکل و ساختمان طبیعی باشند، به احتمال قوی قدرت باروری وجود خواهد داشت . اسپرم هایی که دارای سر بزرگ، کوچک، باریک یا خمیده یا دم حلقه حلقه، فرفری یا مضاعف هستند از احتمال توان کمتر باروری تخمک برخوردارند.
تحرک. برای رسیدن به تخمک، اسپرم باید دارای حرکت باشد و باید بتواند چند سانتی متر فاصله ای را که تا تخمک وجود دارد ، خود را تکان داده و شنا کند و در تخمک نفوذ نماید. در صورتی که بیش از ۴۰% اسپرم ها دارای حرکت باشند، توان باروری وجود خواهد داشت.
برای تقویت اسپرم چه کنیم؟
برای افزایش احتمال تولید اسپرم سالم باید کارهای ساده ای انجام داد. به عنوان مثال:
استفاده از مولتی ویتامین. استفاده روزانه از یک مولتی ویتامین مقدار کافی ویتامین Cو ویتامین E به بدن می رساند. این مواد مغذی برای تولید و عملکرد اسپرم مناسب می باشند.
مصرف میوه و سبزی. این مواد غذایی سرشار از آنتی اکسیدان هستند و به بهبود بخشیدن سلامت اسپرم کمک می کنند.
تدبیر استرس. استرس ممکن است در کار بعضی هورمون های لازم برای تولید اسپرم اختلال ایجاد کند. وجود استرس از عملکرد جنسی نیز می کاهد.
انجام متناسب فعالیت جسمی. داشتن فعالیت جسمی برای سلامت تولید مثل و به طور کلی سلامت خوب است. اما در صورتی که تا حد بروز خستگی ورزش انجام شود ممکن است به طور موقت میزان هورمون ها تغییر کرده و از کیفیت اسپرم کاسته شود.
احتیاط در مورد وزن. وجود مقدار زیادی چربی در بدن سبب اختلال در تولید هورمون های تولید مثل شده و از تعداد اسپرم خواهد کاست و درصد اسپرم غیر طبیعی را افزایش خواهد داد . در صورتی که وزن در حد سلامت حفظ شود به احتمال قوی تولید اسپرم با کیفیت بالا امکان پذیر خواهد بود.
برای سلامت اسپرم از چه چیزهایی پرهیز کنم؟
اسپرم به ویژه نسبت به عوامل محیطی مانند تماس با گرمای زیاد یا مواد شیمیایی سمی تاثیر پذیر است: برای حفاظت از توان باروری باید نکات زیر را در نظر داشت:
پرهیز از سیگار. در صورت سیگار کشیدن ، باید به کمک پزشک سیگار را ترک کرد. استفاده از سیگار سبب بد شکلی و آهسته شدن حرکات اسپرم خواهد شد. افزون بر این سیگار کشیدن بر DNA اسپرم تاثیر گذاشته و احتمالاً سبب اختلال در رشد و نمو کودک و افزایش احتمال بروز سرطان خواهد شد. جویدن توتون نیز سبب کاهش تعداد اسپرم می شود.
پرهیز از الکل. شرب سنگین از کیفیت و کمیت اسپرم خواهد کاست.
پرهیز از مصرف داروهای غیر قانونی. ماری جوانا سبب کاهش تحرک اسپرم و افزایش تعداد اسپرم های غیر طبیعی می شود. کوکائین و مواد خانواده تریاک نیز در سؤ کار مغوطی نقش دارند.
عدم استفاده از وان حمام. بیش از ۳۰ دقیقه ماندن در آب ۴۰ درجه یا بالاتر سبب کاهش تعداد اسپرم می شود. از وان آب گرم و حمام بخار باید پرهیز کرد. استفاده از سونا نیز دارای اثر مشابه است.
محدود کردن زمان دوچرخه سواری. نشستن بیش از ۳۰ دقیقه روی زین دوچرخه در هر بار به ویژه اگر از شلوار مخصوص دوچرخه سواری هم استفاده شود سبب بالا رفتن دمای کیسه بیضه شده و بر تولید اسپرم تاثیر می گذارد. در صورت انجام دوچرخه سواری ، آن زین دوچرخه ای را انتخاب کنید که نه زیاد سفت باشد و نه زیاد باریک و باید صندلی طوری باشد که وزن بدن روی استخوان های نشیمن وارد آید. ضمن دوچرخه سواری باید به خود کمی استراحت داد.
ماندن در خنکا. افزایش دمای کیسه بیضه برای تولید اسپرم مضر است. محیط گرم کار، لباس های زیر تنگ، طولانی بودن زمان نشستن و قرار دادن لپ تاپ های کامپیوتر روی ران ها سبب افزایش دمای کیسه بیضه خواهد شد. وجود تب نیز بر تولید و کیفیت اسپرم تاثیر می گذارد.
پرهیز از مواد لزج کننده. استفاده از مواد روان (لزج) کننده، لوسیون ها و حتی بزاق سبب اختلال در تحرک اسپرم می شود. به جای این مواد می توان از روغن سبزی، کلزا یا بادام زمینی استفاده کرد.
پرهیز از بعضی داروها. استروئیدهای آنابولیک، آنتی بیوتیک ها و بعضی داروهای مورد استفاده برای کنترل بیماری های مزمن مانند فشار خون بالا یا بیماری التهابی روده سبب کاهش توان باروری می شود. افزون بر این، داروهای شیمی درمانی و پرتو درمانی برای سرطان سبب ناباروری دائمی می گردد. در صورت وجود برنامه برای درمان سرطان ، باید پیش از آن اقدام به تهیه اسپرم و انجماد آن کرد.
احتیاط در مورد توکسین ها. مواد موجود در خانه و محل کار مانند فلزات سنگین صنعتی، حشره کش ها و مواد شیمیایی موجود در حلال ها، بر کمیت و کیفیت اسپرم تاثیر خواهد گذاشت. برای کاهش جذب توکسین ها باید از لباس های محافظ ،تهویه مناسب و ماسک های صورت استفاده کرد.
تاثیر پیری بر سلامت اسپرم
خانم ها تنها افرادی نیستند که ساعت بیولوژیک دارند. پیر شدن (بالتر از ۵۰ سال) از طریق کاهش تحرک اسپرم و مقدار اسپرم طبیعی بر توان باروری مرد تاثیر می گذارد. نتایج بعضی پژوهش های انجام شده حاکی از آن است که خانم های باردار شده توسط مردان سالمند بیشتر در معرض سقط جنین قرار می گیرند و کودکان مردان سالمند نیز اندکی بیشتر دچار بعضی نقایص زایمانی، اوتیسم و اختلال شناختی می گردند.
زمان در خواست کمک برای باردار شدن!
پذیرش استفاده از شیوه زندگی سالم برای بهبود بخشیدن توان باروری و پرهیز از مسایلی که به این توان صدمه می زنند، بخت باردار شدن را افزایش می دهد. اما اگر پس از یک سال نزدیکی بی حفاظ، بارداری به وقوع بپیوندد، در مورد آنالیز منی، باید از پزشک کمک خواست. متخصص امور باروری و نازایی نیز می تواند علت مشکل موجود را شناخته و برای کمک به زن و شوهر در جهت پدر و مادر شدن اقدام کند.
