عکس رنگی از رحم یا هیستروسالپنگوگرفی (HSG) نوعی عکسبرداری مخصوص با اشعه x از رحم و لوله‌های آن است.
HSG را پس از قطع خونریزی قاعدگی یعنی در روزهای ۸ تا ۹ قاعدگی و هنگامی که هنوز جدار داخلی آن نازک است انجام می‌دهند. این عمل معمولاً در کلینیکهای رادیولوژی قابل‌اجرا خواهد بود.
هیستروسالپنگوگرافی روشی است که به‌منظور بررسی داخل رحم و لوله‌های رحمی انجام می‌گیرد. انجام هیستروسالپنگوگرافی در ارزیابی ناباروری بسیار مهم است. در صورت انسداد لوله‌های رحمی و یا وجود چسبندگی رحم، شانس باروری کاهش می‌یابد.
و در این روش با استفاده از اشعه x و ماده حاجب چسبندگیهای درون رحمی، پولیپ، فیبروم و برخی دیگر مشکلاتی که سبب انسداد لوله‌ها و جلوگیری از لقاح تخمک و اسپرم می‌گردد، قابل تشخیص است. آزمایش دیگری که در این راستا مفید خواهد بود هیستروسونوگرافی می‌باشد که با استفاده از سونوگرافی و تزریق محلولی خاص، ناهنجاری‌های درون رحمی بررسی میشود.
از انجائیکه هیستروسالپنگوگرافی (HSG) هم پاتولوژی لوله ها و هم رحم را نشان میدهد یکی از مراحل اصلی بررسی های اولیه ناباروری می باشد . HSG روشی قابل اعتماد بوده و بخوبی تحمل می شود . همچنین علاوه بر کاربرد تشخیصی این روش اثرات درمانی نیز دارد .
عمده ترین علت چسبندگی لوله ها ، عفونت های داخل لگن است .(قاعدگی منظم و خون ریزی شدید ، بسته بودن لوله ها را تأیید یا رد نمی کند.)
نام دیگر عکس رنگی از رحم و لوله ها هیستروسالپنگو گرافی است که به اختصار H.S.G گفته می شود .
هیستروسالپنگوگرافی (HSG) یکی از مراحل اصلی بررسی های اولیه ناباروری می باشد . HSG روشی قابل اعتماد بوده و بخوبی تحمل می شود .
علاوه بر کاربرد تشخیصی این روش اثرات درمانی نیز دارد .
حدود ۲۵% تا ۵۰% از علل ناباروری زنان را اختلالات لوله‌ای بخود اختصاص میدهد. آسیبهای لوله‌ای معمولاً بدنبال عفونتهای لگنی و یا به علل ناشناخته بوجود می‌آیند.
بسیاری از پزشکان قبل از انجام هیستروسالپنگوگرام، آنتی‌بیوتیک و مسکن را برای بیماران خود تجویز می‌کنند. پس از قرارگرفتن بیمار روی تخت رادیولوژی پزشک وسیله مخصوص این کار را که کانولای سرویکس نام دارد در داخل مجرای دهانه رحم قرار میدهد. این وسیله فلزی است ولی اخیراً نوع یکبار مصرف و پلاستیکی آن هم به بازار عرضه شده است.
در مرحله بعد یک ماده حساس به اشعه (مایعی که نسبت به اشعه xقابل رؤیت میشود) بداخل حفره رحم تزریق میشود. این کار بطورمداوم و با فشار کم در ضمن مشاهده رحم با دستگاه خاص بایستی انجام گیرد. با گرفتن تصاویر مختلف می‌توان عبور ماده رنگی به داخل حفره‌رحم و سپس لوله‌ها و از آنجا به شکم را مشاهده کرد. کلیشه رادیوگرافی‌گرفته شده جزء مدارک همیشگی بیمار قرار خواهد گرفت.
برای یک گزارش مطلوب باید ۳ کلیشه درضمن هیستروسالپنگوگرافی‌تهیه شود. این کلیشه‌ها شامل یک عکس در مراحل اول برای بررسی‌حفره رحم، و همچنین یک فیلم تأخیری برای اطمینان از جابجایی مایع خارج شده از لوله در داخل شکم و لگن است.
یک HSG چگونگی قسمت داخلی دستگاه تولیدمثل را نشان میدهد. در یک هیستروسالپنگوگرام طبیعی حفره رحم به شکل یک مثلث سفیدرنگ در زمینه سیاه فیلم مشاهده می‌گردد. از آنجا ماده رنگی به داخل لوله‌های رحمی رفته و به صورت دو خط طویل سفیدرنگ در هر طرف رحم نمایان میشود. در مواقعی که ماده رنگی از لوله باز به‌داخل شکم می‌ریزد شکل پخش شدن دود در هوا را بخود می‌گیرد.
بیشترین و شایعترین اشکال HSG اختلالات لوله‌ای است. اگر لوله‌ها در ناحیه ابتدایی (گوشه رحم) مسدود باشد ماده رنگی نمی‌تواند وارد لوله‌ها شده و در نتیجه نمی‌توان آنها را مشاهده کرد. اگر انتهای فیمبریایی لوله بسته باشد، لوله از ماده رنگی پر شده و متورّم می‌گردد. در برخی موارد ضایعات داخلی حفره رحم مثل پولیپ، میوم، چسبندگی یا دیواره را می‌توان در HSG بصورت یک فاصله یا نقص در پر شدگی مشاهده کرد.
یک مطالعه راندومایز کنترل ترایال که ماده کنتراست روغنی و اب را در HSG در بیماران نابارور با هم مقایسه می نمودمیزان حاملگی با محلول روغنی را ۳۳% و با محلول ابی ۱۷% در طول ۹ ماه سیکل تخمک گذاری بعد از HSG نشان داد .
بیشتر حاملگی ها در عرض ۷ ماه بعد از تصویر برداری اتفاق افتاد . این مقادیر تجمعی حاملگی قابل توجه ثانویه به فلاشینگ موکوس و دبری های جمع شده در لومن لوله ها و باز شدن لوله بدنبال ان می باشد . مهار ایننی سلولی در مایع پریتونئال توسط ماده کنتراست روغنی در مطالعات کشت بافت نشان داده شده است و این نکته ممکنست میزان بسیاربالاتر حاملگی بدنبال استفاده از مواد رنگی روغنی را نسبت به مواد محلول در اب نشان دهد .
زمان ایده ال برای انجام HSG بعد از پایان سیکل قاعدگی و قبل از تخمک گذاری می باشد . دیلاتاسیون ساختمانهای وریدی اطراف رحم در دوران قاعدگی احتمال اینتراوازیشن ماده حاجب را بیشتر می کند و لذا باید اجتناب شود . ریسک سکل عفونی بعد از HSG از ۳/۰ % تا ۳/۱ % می باشد .
حساسیت و ویژگی HSG بر حسب نوع انومالی مورد نظر متفاوت است . هرچند HSG در تشخیص پاتولوژی های لوله ای ۸۵% تا ۱۰۰% حساسیت دارد . ولی برای تشخیص چسبندگیهای داخل رحم تنها ۷۵% حساس است . حساسیت HSG در تشخیص نقایص پرشدگی داخل رحم کم و حدود ۵۰% می باشد و نمی تواند بطور قابل اعتمادی پولیپ ها را از لیومیوم های ساب موکوز افتراق دهد . در بیمارانی که قرار بود در سیکل IVF قرار بگیرند HSG در مقایسه با هیستروسکوپی بعدی ۳۷% منفی کاذب داشت .
کاربرد این عکس جهت موارد زیر است :
۱- ارزیابی باز بودن لوله های رحمی
۲- فیبروم و پولیپ های رحم
نکات قابل توجه
۱- قبل از گرفتن عکس بایستی حتما معاینه شوید تا پزشک مطمئن شود که عفونت رحمی ندارید .
۲- بایستی از عدم بارداری در زمان عکس برداری ،مطمئن شود .
۳- بهترین زمان برای عکس برداری ، بعد از پاک شدن و قبل از تخمک گذاری است . ( روز دهم سیکل قاعدگی)
۴- به این علت که مدفوع و گاز موجود در روده ها می تواند دید را مختل کند ، ممکن است شب قبل از عکسبرداری و یا همان روز برایتان مسهل تجویز شود تا رحم و لوله ها به وضوح دیده شود .
۵- یک تا سه درصد احتمال عفونت لگنی بعد از این کار وجود دارد ؛به همین جهت ممکن است برای شما آنتی بیوتیک تجویز شود که علت آن پیشگیری از عفونت احتمالی است .
مراحل انجام کار :
۱- احتمالا از شما درخواست می شود که گان یا مانتوی مخصوص آن جا را بپوشید . در صورت داشتن شی ء فلزی آن را خارج کنید .
۲- بر روی تخت مخصوص عکس برداری ( فلوروسکوپی ) قرار می گیرید .در همان وضعیتی که معاینه داخلی زنان می شوید می خوابید . برایتان وسیله یا اسپکولوم گذاشته می شود تا دهانه رحمتان مشهود باشد . سپس لوله ی نازکی (سوند) در داخل دهانه ی رحم قرار می گیرد .
اسپکولوم خارج شده و بیمار در وضعیت راحتی قرار می گیرد . از طریق لوله ،ماده ی حاجب وارد رحم می شود . زمانی که این لوله ی نازک، داخل رحمتان قرا می گیرد و ماده ی حاجب تزریق می شود ممکن است قدری احساس درد و انقباض در قسمت زیر دلتان داشته باشید. شاید شبیه دردهای زمان قاعدگی. که البته گذرا است و خیلی طول نمی کشد .
۳- دراین حالت ، رادیولوژیست ، باز یا بسته بودن لوله های رحمی را توسط عکسی که در مانیتور دیده میشود، ارزیابی می کند . کل این عکس برداری حدود ۳۰ دقیقه طول می کشد .
همانند دیگر تستها، HSG هم ممکن است نتایج نادرستی را بدست دهد. مثلاً ممکن است گوشه رحم دچار انقباض و گرفتگی عضلانی شده و ماده رنگی نتواند بداخل لوله‌ها وارد شود. در چنین مواقعی نتیجه به اشتباه بصورت لوله مسدود تفسیر میشود در حالیکه لوله‌ها باز هستند.در صورتی که انتهای فیمبریای لوله مسدود باشد تحت عنوان هیدروسالپنکس نامیده میشود. از طرف دیگر، ممکن است تزریق ماده‌رنگی با فشار زیاد باعث پارگی کوچکی در دیواره هیدروسالپنکس‌گردد، زیرا در برخی موارد دیواره هیدروسالپنکس بسیار نازک است. دراین صورت ماده رنگی وارد شکم شده و به غلط تصور میشود که لوله‌های رحمی باز است ولی واقعیت امر این است که لوله‌ها کاملاً مسدود است.
علیرغم اطلاعات زیادی که به کمک HSG از چگونگی باز یا بسته بودن لوله‌های رحمی می‌توان بدست آورد، این روش اطلاعات زیادی را در مورد ساختار خارجی لوله‌ها و وجود چسبندگیهای دور لوله در اختیار پزشک قرار نمی‌دهد. در مواقعی که ماده خارج شده از لوله بصورت توده‌های کوچک تجمع پیدا کند، بایستی به وجود چسبندگی در اطراف لوله مشکوک شد ولی نمی‌توان آن را تأیید کرد.
HSG ممکن است با درد همراه باشد و بسیاری از زنان درد شدیدی را هنگام تزریق ماده رنگی بداخل رحم خود تجربه کرده‌اند. شما باید از قبل انتظار این حالت را داشته باشید و قبل از شروع هیستروسالپنگوگرافی از یک مسکن خوراکی قوی استفاده کنید و یا با بی حسی و بیهوشی سطحی انجام دهید.
در مواقعی که دهانه رحم خیلی تنگ یا خیلی گشاد است پزشک با اشکالاتی در ضمن گرفتن عکس و یا تزریق مایع رنگی مواجه میشود و به همین علت بهتر است که در هنگام تهیه HSG یک متخصص زنان برای کمک به رادیولوژیست حضور داشته باشد. بسیاری از متخصصین زنان هیستروسالپنگوگرافی را خودشان انجام می‌دهند.
مهمترین عارضه‌ای که در HSG دیده میشود انتقال عفونت تشخیص داده نشده از دهانه رحم به داخل لوله‌ها است. با وجود اینکه این عارضه از شیوع چندانی برخوردار نیست ولی عده‌ای از پزشکان تجویز آنتی‌بیوتیک قبل از هیستروسالپنگوگرافی را توصیه می‌کنند.
در صورتیکه لوله‌های رحمی در هیستروسالپنگوگرافی انجام شده مسدود باشد، بهتر است برای تأیید این تشخیص لاپاراسکوپی انجام شود.
محدودیتهای HSG
اشکالی که در HSG به چشم می‌خورد این است که فقط در مورد باز یا بسته بودن لوله‌های رحم کاربرد دارد. گرچه یک لوله بسته هیچ کارایی ندارد ولی نمی‌توان گفت که لوله‌ای که باز است دارای چه عملکردی است. بخاطر داشته باشید که باز بودن لوله‌های رحمی به‌هیچ وجه نشانه عملکرد خوب آن نیست!
محدودیت دیگر این روش این است که هیچ اطلاعی در مورد اینکه چرا لوله‌ها بسته شده است در اختیار جراح قرار نمی‌دهد. با این‌وجود در برخی موارد می‌توان علائم دیگر مثل وجود توده‌های مشخص و سل را در شکم در حین لاپاراسکوپی مشاهده نمود.
نکات :
۱- می توانید یک ساعت قبل از عکس برداری از یک مسکن ضد التهاب استفاده کنید .البته در اغلب موارد نا آشنا بودن بیمار به وسایل و محیط ، می تواند باعث ترس و درد باشد .
۲- ممکن است تا چند روز بعد از آن لکه بیینی داشته باشید که طبیعی است .
۳- گاهی اوقات بعد ا ز این کار ، لوله رحمی که بسته بوده ، باز می شود و بارداری در همان ماه اتفاق می افتد .
۴- در بیمارانی که انتی بادی سرمی کلامیدیا مثبت بوده و یا سابقه قبلی بیماری التهابی لگن دارند استراتژی احتمالی پروفیلاکتیک مصرف mg 100 داکسی سایکلین دو بار در روز از دو روز قبل از عکسبرداری بمدت ۵ روز می باشد.
۵- برای جلوگیری از کرامپهای مربوط به اینکار نیز از بیمار خواسته می شود تا یک ساعت قبل از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی استفاده نماید . قابلیت توجه به انومالیهای جزئی دستگاه باروری در Real Time بیشتر است و بر این اساس توصیه میشود که ژنیکولوگ در هنگام فلوروسکوپی حضور داشته باشد . برای اینکار از یک کانولای چند بار مصرف (Jarcho ) یا بالون کاتتر یکبار مصرف .متصل به سرنگ حاوی ماده کنتراست استفاده میشود .
قبل از جا گذاری سیستم باید کاملا حبابهای هوا ی داخل سیستم تخلیه شود تا از ایجاد ارتفکت جلوگیری گردد .
سپس بعد از پرپ استریل سرویکس و واژن این کانولا یا کاتتر داخل سرویکس جاگذاری میشود .
حدودmL 5-3 از ماده کنتراست با فشار کم تزریق میشود.
بهترین زمان برای تشخیص وجود انومالیهای حفره اندومتر زمان پر شدن اولیه است و بتدریج با اتساع زیاد حفره رحم با ماده کنتراست ممکنست این نقایص از نظر دور بماند.
پاتولوژیهای حفره اندومتر بعلت فضاگیر بودن این ضایعات در HSG بصورت نواحی با کنتراست پایین دیده میشوند.(شکل ۱-۲-۷) در داخل کاویته رحم پولیپ ها – فیبروئید ها – سینشیا ها – انومالی های مولرین و سکلهای ساختمانی در اثر مواجهه داخل رحمی با DES قابل شناسایی هستند.
اگر از سیستم بالون- کاتتر استفاده میشود حتما باید در انتهای کار بالون تخلیه شود تا قسمتهای پائینی حفره اندومتر نیز بخوبی بررسی گردد .
۶- احتمال کمپلیکاسیون بدنبال HSG وجود دارد . علاوه بر عفونت واکنش وازو واگال و واکنش آلرژیک به ماده حاجب گزارش شده است .
۷- تهوع و گیجی مثالی از واکنش وازو واگال می باشد و گذراست . اگر زمان رادیاسیون محدود بوده و و وسیله نیز بخوبی کالیبره شده باشد میزان رادیاسیون نیز در حد قابل قبول و بی خطر خواهد بود.
۸- میزان رادیاسیون محاسبه شده برای HSG در حد ۷/۳ میلی گری بوده و ریسک تراتوژنیک ان برای یک حاملگی تشخیص داده نشده پایین می باشد . از انجائیکه گزارشات مبتنی بر حاملگی هایی که در معرض HSG قرار گرفته اند بسیار کم است نتیجه گیری در مورد ریسک واقعی مشکل می باشد . لذا قبل از عکسبرداری هرگونه احتیاطی برای رد وجود حاملگی باید بکار رود .
