دگزامتازون چیست؟
دگزامتازون جزو کورتیکواستروئیدها یا همان کورتون‌هاست و البته از نوع قوی کورتون‌ها هم محسوب می‌شود. این دارو دارای اثرات ضد التهابی و ضدحساسیتی است و روی سیستم ایمنی بدن اثر سرکوب کنندگی دارد. درحقیقت دگزامتازون شبیه هورمون‌های غده فوق کلیه عمل می‌کند و معمولا زمانی تجویز می‌شود که نیاز به سرکوب سیستم ایمنی باشد یا ترشح هورمون‌های غده فوق کلیه دچار اختلال شده باشد. دگزامتازون در اشکال قرص، آمپول، شربت و در موارد خاص، قطره چشمی و پماد پوستی موجود است.
در چه مواردی تجویز می‌شود؟
به‌طور کلی دگزامتازون در مواردی که التهاب یا حساسیت وجود داشته باشد استفاده می‌شود. این دارو سیستم ایمنی بدن را سرکوب می‌کند و التهاب را از بین می‌برد. از دگزامتازون در آلرژی، التهابات آرتریت یا آرتروز شدید، آسم، انسداد ریوی و مجاری تنفسی، خروسک، تورم مغزی، سل (همراه آنتی بیوتیک)، شیمی‌درمانی (به عنوان داروی همراه) و. . . استفاده می‌شود.
چه کسانی ممنوعیت مطلق مصرف دارند؟
دگزامتازون بر سیستم ایمنی بدن اثر دارد اما به لحاظ مولکولی، تا ۳ روز بیشتر در بدن نمی‌ماند. البته اگر دارو به صورت عضلانی تزریق شود ممکن است زمان بیشتری در بدن باقی بماند. در مواردی مثل هنگام واکسن زدن، وجود بیماری‌های ویروسی، بیماری‌های قارچی سیستمیک (قارچ داخل بدن) و. . . که سیستم ایمنی بیمار ضعیف شده است، مصرف کورتون‌ها خصوصا دگزامتازون می‌تواند سبب سرکشی و بدتر شدن بیماری شود. در این موارد به هیچ عنوان نباید دگزامتازون مصرف شود.
برای سرما خوردگی دگزامتازون مصرف نکنید
دگزامتازون به علت دارا بودن خاصیت ضدالتهابی متاسفانه در ایران برای سرماخوردگی و حساسیت‌های جزیی هم تجویز می‌شود که به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. در دنیا دگزامتازون موارد مصرف خاص خود را دارد و برای این موارد هم دستورالعمل دارند. اما متاسفانه در کشور ما مصرف بی‌رویه این دارو مشکل‌ساز شده است. این مصرف بی رویه، اگرچه بیماری‌های ساده را آنی درمان می‌کند اما در مقابل عوارض بیشتری را برای فرد به ارمغان می‌آورد. یعنی در ابتدا ممکن است فرد احساس بهبودی داشته باشد اما در درازمدت اثر عکس خواهد داشت. خود دارو و مصرف به جای آن مشکلی ندارد و اتفاقا داروی خوبی هم است اما متاسفانه اشتباهاتی که در تجویز و مصرف بی‌رویه وجود دارد پذیرفته شده نیست. دگزامتازون یک داروی اختصاصی است و برای نسخه‌های معمولی نباید تجویز شود.
مصرف دگزامتازون اعتیادآور است؟
دگزامتازون به معنای عام، اعتیادآور نیست اما وقتی دارو قطع می‌شود عارضه بیماری شدیدتر از قبل برمی‌گردد. به همین دلیل افراد پس از مدتی نیاز دارند که مصرف دگزامتازون را ادامه بدهند و از قطع دارو امتناع می‌کنند. همچنین بعد از مدتی دوز قبلی مصرف پاسخ نخواهد داد و برای تاثیر باید دوز را بالا برد که همین بالا بردن دوز می‌تواند باعث زخم معده شود.
دگزامتازون، آرتروز را آرام می‌کند؟
کسانی که دچار آرتریت یا آرتروز شدید هستند باید یکسری دستورالعمل‌ها را رعایت کنند؛ مثل کاهش وزن، پرهیز از صدمه به مفاصل، ورزش‌های توصیه شده و. . . که معمولا این دستورالعمل‌ها توسط افراد جدی گرفته نمی‌شود؛ بنابراین برای کاهش التهاب و درد ممکن است از دگزامتازون استفاده کنند که عملا کار درستی نیست. در بیمارانی که دردهای آرتریتی دارند، پس از مصرف احساس راحتی مقطعی به وجود می‌آید و اینها به دلیل اثر ضدالتهابی دارو و احساس راحتی که به دست می‌آورند ممکن است به مصرف این دارو تمایل زیادی داشته باشند اما باید دانست که مصرف مداوم دگزامتازون می‌تواند باعث پوکی استخوان شود.
از طرفی معمولا کسانی این دارو را برای دردهای آرتریتی استفاده می‌کنند که در سنین میانسالی و سالمندی هستند. در این سنین معمولا پوکی استخوان شروع شده و دگزامتازون می‌تواند این روند را تسریع کند. چاقی هم که از دیگر عوارض دگزامتازون است به خودی خود باعث بدتر شدن وضعیت در آرتروز می‌شود.
عوارض چشمی، عفونت و سرطان
مصرف بی‌رویه کورتون‌ها و مشخصا دگزامتازون می‌تواند فشار چشمی را بالا ببرد و باعث آب مروارید و آب سیاه شود. به علاوه دگزامتازون سیستم ایمنی را ضعیف کرده و بدن را مستعد عفونت می‌کند. در بدن هر فرد عادی به‌طور متوسط روزانه ۱۰۰ هزار سلول سرطانی تولید می‌شود که سیستم ایمنی، این سلول‌ها را از بین می‌برد. دگزامتازون به عنوان عامل سرطان شناخته نمی‌شود اما به دلیل اینکه سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند، می‌تواند فرد را مستعد سرطان هم بکند.
داروی زایمان زودرس یا عامل لب شکری؟
به‌طور کلی توصیه می‌شود که خانم باردار دارو مصرف نکند، اما گاهی ممکن است طبق نظر پزشک مصرف دگزامتازون تجویز شود. موارد حادی از مصرف صحیح این دارو در بررسی‌ها دیده نشده اما اینکه این دارو در چه ماهی از زمان بارداری مصرف شود مهم است. شکاف کام یا لب شکری که در برخی متون گفته می‌شود در اثر مصرف دگزامتازون در بارداری ایجاد می‌شود، در سه ماهه اول بارداری رخ می‌دهد. پس از این دوره نباید نگران مصرف منطقی دارو تحت نظر پزشک بود. به علاوه حتی گاهی در زایمان زودرس، ممکن است دگزامتازون تجویز شود. بنابراین همان‌طور که سه ماهه اول بارداری ممکن است عوارضی برای مصرف دگزامتازون ذکر شود، در ماه‌های آخر ممکن است به عنوان دارو تجویز شود.
بیماران دیابتی و خطر عفونت با دگزامتازون
همان‌طور که می‌دانید دگزامتازون سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند. دیابتی‌ها به دلیل بیماری خود مستعد عفونت هستند؛ بنابراین استفاده از این دارو می‌تواند مزید بر علت شود. پس بیماران دیابتی باید در مصرف دگزامتازون احتیاط داشته باشند. البته باید گفت در دیابتی‌ها هم زمانی که موارد آلرژی وجود داشته باشد ممکن است دگزامتازون تجویز شود.
چاقی از عوارض دگزامتازون است نه خاصیت آن!
از دیگر عوارض مصرف نابجای دگزامتازون چاقی است که بسیاری از افراد از آن شکایت دارند. اگر کسی مدتی دگزامتازون مصرف کند ممکن است عارضه چاقی را شاهد باشد که همین چاقی می‌تواند سبب‌ساز مشکلات و عوارض دیگر باشد؛ یعنی دارویی برای بهبودی تجویز شده که عوارض آن می‌تواند نتیجه معکوس داشته و روند بیماری را بدتر کند. به علاوه حتی در مواردی دیده شده که افراد برای چاق شدن و رسیدن به وزن ایده‌آل خودسرانه کورتون خصوصا دگزامتازون مصرف می‌کنند. خیلی عجیب و غیرمنطقی است که بخواهیم از عوارض نامطلوب یک دارو استفاده کنیم تا نتیجه مطلوب بگیریم.
عقیمی و درمان ناباروری؛ تناقضی دوسویه
داروی دگزامتازون متاسفانه به‌طور نابجا به عنوان مکمل و برای افزایش وزن خصوصا در آقایان و در بدنسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر این دارو غدد فوق کلیه را فعال کند و روی هورمون آدرنال تاثیر بگذارد می‌تواند منجر به عقیمی شود. متاسفانه برخی از این عوارض هم برگشت‌ناپذیر ند. از سوی دیگر در برخی زوج‌های نابارور، ممکن است نازایی به دلیل التهاب لوله‌های رحمی یا تخمدان باشد که در این موارد دگزامتازون به عنوان دارو تجویز می‌شود که با رفع التهاب، می‌تواند به باروری کمک کند. یعنی دگزامتازون به همراه آنتی‌بیوتیک می‌تواند التهاب و چسبندگی مجاری دستگاه تناسلی را رفع کرده و فرد را مستعد باروری کند. این دارو در درمان ناباروری، کاربرد خاص خود را در موارد خاص‌تر دارد. البته این تصور که هرکس نازاست، دگزامتازون مصرف کند بارور می‌شود اشتباه است.
دکتر فاطمه سلیمانی، دبیر کمیته کشوری تجویز و مصرف منطقی دارو:
آمارها چه می‌گوید؟
آمارها نشان می‌دهد در مجموع حدود ۲۵ درصد از نسخه‌ها یعنی به‌طور میانگین از هر ۴ تا ۵ نسخه یکی شامل دگزامتازون است. براساس اخباری هم که منتشر شده پرمصرف‌ترین داروی کشور دگزامتازون است. این آمار باید افراد را متوجه برخی نگرانی‌ها کند تا درباره مصرف این دارو حساسیت بیشتری داشته باشند.شاید یکی از مهم‌ترین دلایل تجویز این دارو اثر ضدالتهابی آن باشد که پس از مصرف حال خوبی در فرد ایجاد می‌کند. همین باعث می‌شود که بسیاری از بیماران اصرار داشته باشند یک کورتون تزریقی یا دگزامتازون دریافت کنند که هر چه سریعتر بهبودی حاصل شود.
غافل از اینکه بهبودی لحظه‌ای با استفاده از دگزامتازون می‌تواند درمان قطعی را به تعویق بیندازد و این یعنی که دوره درمان طولانی‌تر می‌شود و عوارضی هم به دنبال خواهد داشت که بسیاری از این عوارض به دوز مصرف وابسته نیست و حتما لازم نیست دوز خاصی از این دارو مصرف شود تا عوارض خود را نشان دهد. بررسی‌های ما نشان می‌دهد دگزامتازون به دلیل اثر ضدالتهابی خصوصا در شرایط بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی‌ها و. . . تجویز می‌شود که باید گفت به لحاظ علمی کورتیکواستروئیدها جایگاهی برای تجویز در سرماخوردگی‌ها ندارند.
دریافت بدون نسخه
دگزامتازون عوارض شایعی دارد که باید در مواقعی که نیاز به مصرف این دارو نیست اصراری به دریافت و تجویز آن نداشته باشیم. حتی در بسیاری از موارد مردم به‌طور خودسرانه این دارو را بدون نسخه دریافت می‌کنند که اگر مصرف خودسرانه را به آمار تجویز اضافه کنیم به همان آمار یک چهارم می‌رسیم یعنی از هر چهار نسخه، یکی دگزامتازون این دارو جزو لیست داروهای مجاز برای ارائه بدون نسخه نیست اما آنچه در عمل اتفاق می‌افتد این است که متاسفانه افراد به اصرار ممکن است بدون نسخه این دارو را دریافت کنند.
دگزامتازون در ایران و سایر کشورها
ممنوعیت مصرفی برای دگزامتازون در کشورهای اروپا وجود ندارد. آنچه وجود دارد این است که در اروپا به‌طور کلی داروهای تزریقی در درمان‌های سرپایی تجویز نمی‌شود و تزریقات به شکلی که ما در داروخانه‌ها با نسخه یا بدون نسخه دریافت می‌کنیم وجود ندارد . کشورهای اروپایی در ارائه کل داروهای تزریقی محدودیت دارند، داروهای تزریقی فقط در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها تجویز می‌شود و در درمان‌های سرپایی یا داروخانه‌ها بدون نسخه داده نمی‌شود. آنچه باید در نظر داشت این است که نباید انتظار داشته باشیم برای همه مشکلات داروهای قوی خصوصا تزریقی تجویز شود.
بیمار باید در شرایط خاصی باشد تا بتوان برای او داروی تزریقی در نظر گرفت. یعنی بیمار یا باید قادر به بلع نباشد و یا در شرایط حادی قرار داشته باشد که لازم باشد هرچه سریعتر دارویی به بدن او وارد شود تا شرایط به حد تقریبا نرمالی برسد یا زمانی که دارو فقط به شکل تزریقی موجود است و فرم دیگری ندارد. در این شرایط مجبوریم از داروهای تزریقی استفاده کنیم؛ در غیر این صورت تجویز داروهای خوراکی، موضعی و یا حتی شیاف به داروهای تزریقی ارجحیت دارد. علت این است که آمارها نشان می‌دهد فارغ از نوع دارو، تا ۵ درصد احتمال ایجاد عارضه از خود تزریق وجود دارد؛ حتی اگر این تزریق آب مقطر باشد. به‌هرحال آبسه و ورم و. . . ناشی از تزریق هم خود به عنوان عارضه برشمرده می‌شود.
آگاهی را افزایش دهیم
متاسفانه اتفاقی که در کشور ما رخ می‌دهد این است که معمولا درباره داروهایی که پیک مصرف دارند به دنبال داروی جایگزین هستیم. در دوره‌ای پیروکسیکام زیاد مصرف می‌شد که عارضه فلج پا را به دنبال داشت، دگزامتازون را به جای پیروکسیکام در نظر گرفتند. الان هم به دنبال دارویی جایگزین دگزامتازون هستند که درست نیست. باید به جای اینکه به دنبال جایگزین برای داروهای پرمصرف باشیم، میزان مجاز مصرف را رعایت کنیم. باید به جای حذف یک دارو، دانش و آگاهی، چه بیماران و چه پزشکان را افزایش داد.
وزارت بهداشت برای این مصرف بی‌رویه چه کرده است؟
سازمان غذا و دارو منتظر این نیست که آماری به دست آید و سپس اقدام کند. ما در سطوح مختلف اقداماتی را انجام می‌دهیم. استخراج همین آمار، نتیجه اقداماتی است که انجام شده و ما در ۳ سال اخیر شاهد روند کاهشی مصرف دگزامتازون بوده‌ایم. مصرف دگزامتازون در این سال‌ها به سمت میزان مصرف منطقی شدن پیش می‌رود. به‌هرحال مثلث بیمار، پزشک و داروساز در تجویز و مصرف دارو نقش مهمی دارد و اقدامات مختلفی که انجام می‌شود باید هر سه این رئوس مثلث را دربر گیرد.
در حال حاضر اقداماتی در حوزه مصرف منطقی دارو در سازمان غذا و دارو درحال انجام است. برنامه‌هایی را در گروه پزشکی در نظر گرفته ایم که راهکارهای مدیریتی، نظارتی و آموزشی را شامل می‌شود. در کنار آن آموزش، اطلاع‌رسانی و آگاهی مردم است که باید از عوارض داروها اطلاعات صحیح و کاملی داشته باشند.
