كودكانی كه از شیر مادر تغذیه می كنند در برابر انواع بیماری ها از سطح سلامتی بالاتری برخوردارند و نرخ ابتلا به ناراحتی های روحی و روانی نیز به شدت در آنها كم است. باید توجه داشت تغذیه با شیر مادر باید تا نیم ساعت پس از تولد صورت گیرد و نوزاد از شیر آغوز (كه غلیظ تر از شیر معمولی است) استفاده كند، به این ترتیب در زمان ۶ ماه اول كه زمان تغذیه انحصاری با شیر مادر به شمار می آید، نوزاد احتیاج به هیچ ماده غذایی دیگری حتی آب ندارد، البته استفاده از قطره A+D و یا مولتی ویتامین و واكسن ها از ضروریات و تامین كننده بخش عمده ای از نیازهای غذایی، جسمی، روانی و عاطفی اوست.
اما از ۶ ماهگی با وجود اینكه هنوز غذای اصلی شیرخوار، شیر مادر است، برای تكامل بهتر جسمی روانی و اجتماعی او باید غذای كمكی را شروع كرد.
كودكان در آغاز خوردن غذاهای جامد و سفت قیافه كاملاً مضحك و رقت باری به خود می گیرند، بینی و پیشانی خود را به طرز خاصی به هم می كشند كه در واقع این عكس العمل طفل قابل سرزنش نیست، بنابراین در ابتدا غذای كمكی باید سالم و مناسب، كم حجم و پرانرژی باشد، باید غلظتش كمی بیشتر از شیر مادر باشد و به تدریج بر مقدار غلظت و تنوع آن افزوده شود.
شروع غذای كمكی قبل از ۶ ماهگی دارای خطراتی است. دیر شروع كردن غذای كمكی نیز خالی از اشكال نیست و توانایی های جسمی شیرخوار در حدود ۵ تا ۶ ماهگی دچار تغییراتی می شود كه او را مستعد دریافت غذای كمكی می كند. عمل جویدن به صورت حركات عمودی فك شروع می شود و در نتیجه كودك می تواند غذاهای غلیظ تر از شیر مادر را كه دارای تكه های كوچك است با حركات عمودی فك و نشستن بدون نیاز به حمایت شروع كند.
اما نكته ای كه بسیار حائز اهمیت است پس زدن غذا توسط كودك در روزهای اول است،زیرا خود غذا، مزه و طعم آن، شكل آن، به كار بردن قاشق برای خوردن و… برایش جدید و تازه است و بنابراین نباید مورد سرزنش واقع شود.
به خاطر داشته باشید زمانی كه كودك قادر به نشستن است او را بنشانید و اگر هنوز كاملاً قادر به نشستن نیست او را در بغل بگیرید. هیچ وقت در حالیكه دراز كشیده به او غذا ندهید. سعی نكنید تندتند قاشق پر از غذا را داخل دهانش ببرید و به او اجازه دهید خودش تصمیم بگیرد.
به اجبار یا زودتر از موقع غذا دادن به شیرخوار او را ناخشنود كرده و تجربه تلخی از غذا در ذهن وی به جا می ماند.شروع تغذیه تكمیلی می تواند به شكل زیر باشد:
● ۶ ماهگی
در ۶ ماهگی طفل باید از شیر مادر به هر میزان كه تمایل دارد استفاده كند. در هفته اول شش ماهگی شروع غذای كمكی با فرنی آرد برنج (كمتر آلرژی زاست) است كه از یك قاشق مرباخوری در روز شروع شده و به ۱۱-۱۰ قاشق در پایان هفته می رسد.
هفته دوم و سوم و چهارم: جایگزینی حریره بادام با فرنی را مجدداً از یك قاشق مرباخوری شروع كرده و به تدریج دفعات را تا ۱۰ قاشق اضافه می كنیم، بنابراین هفته دوم یك تا ۱۰ قاشق مرباخوری فرنی یا حریره بادام توصیه می شود.
● ۸-۷ ماهگی
هفته های اول ماه هفتم: ابتدا در ادامه تغذیه قبلی سوپ را هم وارد برنامه غذایی كودك می كنیم، به همان ترتیب ذكر شده كه از یك قاشق مرباخوری شروع كرده و به تدریج مقدار آن را افزایش می دهیم. در ادامه مقدار فرنی و آرد برنج در پایان هشت ماهگی به حدود ۵-۳ قاشق غذاخوری رسیده و كودك قادر به خوردن ۵-۲ قاشق پوره سبزیجات نظیر پوره هویج، سیب زمینی و نخودفرنگی است كه می توان این مواد را به سوپ او اضافه كرد.
سبزی های خرد شده و پوره شده مقادیری از كربوهیدرات، ویتامین A و ویتامین C را فراهم می كنند. شیر نیز ماده ای است كه می شود به پوره سبزیجات اضافه كرد. گوشت های پوره شده و له شده نیز كه كاملاً بدون چربی باشد منبع بسیار مهمی از پروتئین و آهن هم (HEM) بوده كه بهترین نوع جذبی آهن است.
ماست نیز ماده غذایی بسیار مفیدی است كه همراه با سوپ ها می توانید به تدریج وارد برنامه غذایی كودك كنید.
اینجاست كه در هفته های اول ماه هشتم تخم مرغ را وارد برنامه غذایی كودك می كنیم، البته صرفاً زرده تخم مرغ كه كاملاً آب پز شده باشد (برای جلوگیری از ورود انگل سالمونلا به بدن نوزاد) از دادن سفیده تخم مرغ تا قبل از یك سالگی به دلیل ایجاد آلرژی صرف نظر كنید.زرده تخم مرغ را از یك نخود در روز اول كه با شیر مادر یا كمی آب جوشیده نرم شده باشد، شروع می كنیم و در طول ۱۰ روز به یك زرده كامل می رسانیم.
● هفته های پایانی ماه هشتم
می توان از سبزی های نشاسته ای پوره تهیه كرد و به جای فرنی در وعده صبح یا عصر به كودك داد، علاوه بر این به دلیل افزایش نیاز كالریكی كودك به خصوص در شیرخوارانی كه رشد آنها مناسب نیست، می توان به غذاها (سوپ ها و پوره ها) مقداری كره یا روغن مایع اضافه كرد، همچنین همراه با سوپ می توان از ماست به میزان ۴-۳ قاشق مرباخوری استفاده كرد.
●ماه نهم
در ماه نهم افزودن حبوبات را به غذای شیرخوار شروع كرده كه معمولاً از عدس و ماش كه هضم راحت تری دارد، استفاده می كنیم.
استفاده از جوانه های آنها هم در سوپ می تواند سودمند باشد. البته باید این نكته را به خاطر داشته باشیم كه قبل از استفاده از حبوبات حتماً باید آنها را خیس كرد و آب آن را عوض كرد. در مورد لوبیا چیتی و قرمز بهتر است پوستشان را هم جدا كنند و سپس به سوپ اضافه كنند. در این ماه می توان آب میوه ها را وارد برنامه غذایی شیرخوار كرد كه توصیه می شود آب سیب اولین آب میوه ای باشد كه به شیرخوار داده می شود.
آب مركبات (پرتقال، لیموشیرین، لیموترش و…) را هرگز قبل از یك سالگی به شیرخوار ندهید و میوه های خانواده توت ها، گیلاس، آلبالو، كیوی و خربزه نیز به دلیل ایجاد آلرژی توصیه نمی شود.
آب میوه ها بهترین منابع تامین ویتامین ها به خصوص ویتامین C و ویتامین های گروه B به شمار می آیند، مواد معدنی بسیار مفیدی مانند پتاسیم، منیزیم، كلسیم و دیگر مواد معدنی و ویتامین ها برای سلامتی شیرخوار بسیار ضروری به شمار می آیند.
●پایان نه ماهگی
كودك قادر به مصرف ۵ تا ۹ قاشق غذاخوری در ابتدا و بعداً در حدود سه چهارم لیوان فرنی یا حریره بادام است. به مرور غذای صاف شده را باید حذف كرد و غذای ریز و قطعه قطعه شده و خوب پخته شده را به شیرخوار داد.
اگر به طفلی هرگز اجازه داده نشود با انگشت غذا بخورد، ممكن است بعدها علاقه ای به خوردن غذای خود با قاشق پیدا نكند.
كم كم گوشت صاف شده كم شده و حدوداً ۳۰ تا ۶۰ گرم گوشت پخته از انواع گوشت سفره به غذای كودك اضافه می شود. می توان از خود میوه های مجاز به جای آب میوه استفاده كرد. مثلاً از سیب و موز شروع كرد. میوه مورد نظر باید كاملاً رسیده و شسته شده باشد.
میوه را با پشت قاشق كاملاً نرم كرده و سپس به شیرخوار داد و به تدریج می توان بر مقدار میوه كودك افزود.در این ماه می توان از خرمای رسیده كه پوست و هسته آن جدا شده باشد به عنوان دسر استفاده كرد. خرما همیشه جزو میوه های تازه محسوب می شود و مقدار زیادی ویتامین A و آهن و دیگر مواد معدنی را دارد كه برای رشد و نمو كودك ضروری است، همچنین حاوی ویتامین های B۲، B۱ و B۳ است.همچنین باید كودك را با غذاهایی كه می شود با دست گرفت مانند: بیسكوئیت، نان برشته، تكه هایی از سیب زمینی و یا هویج پخته آشنا كرد.گاهی اوقات بچه دوست دارد كه یك تكه استخوان خالی مرغ را به لثه یا دندانش بكشد و با این كار راضی می شود، اجازه این كار را به او بدهید.
● دو هفته پایانی ماه دهم و ماه های یازدهم و دوازدهم
علاوه بر مصرف سوپ حاوی سبزیجات مجاز، حبوبات یا برنج و گوشت می توان از گوشت ماهی كه تیغ آن كاملاً گرفته شده باشد همراه با كته نرم استفاده كرد.از آنجایی كه بنای عادات غذایی بین ۱ تا ۲ سالگی پی ریزی می شود اگر تغذیه كودك مناسب با نیاز آن نباشد، كودك دچار سوءتغذیه خواهد شد.از این روز به مرور باید سلیقه كودك را با تنوع بخشیدن به نوع غذاهای دریافتی متنوع كرد تا از انواع گروه های غذایی استفاده كند.
در این زمان می توان كودك را با غذای سفره آشنا كرد، ولی بهتر است غذای كودك نسبت به غذای سفره از نظر چاشنی متفاوت باشد و افزودن نمك و شكر را به غذای كودك توصیه نمی كنیم، حتی شما را از انجام این كار منع می كنیم.
