شش هفته اول بعد از زايمان ، دوران نقاهت پس از زايمان ( نفاس ) ناميده ميشود. در اين مدت نيز لازم است مادر در چند نوبت توسط كاركنان بهداشتي مراقبت شود. پدر ومادر نيز بايد به تغييرات طبيعي و خطراتي كه سلامت مادر و نوزاد را تهديد مي كند آگاه بوده و در صورت بروز علائم خطر در اسرع وقت به مراكز درماني مراجعه نمايند.
تغييرات بدن مادر پس از زايمان
دو تغيير عمده بدن مادر در دوران بعد از زايمان مربوطه به رحم و پستانها است.
رحم : پس از زايمان رحم كم كم به حالت اوليه خود برگشته و اندازه آن به سرعت كوچكتر مي شود. . پوشش ضخيمي كه در ديواره رحم براي لانه گزيني جنين تشكيل شده بود ابتدا به شكل ترشحات خوني و سپس ترشح قهو ه اي و پس از حدود ۱۰ روز به صورت ترشحات زرد يا سفيد رنگ از مهبل خارج ميشود. البته ممكن است در برخي خانمها خونريزي در حد لكه بيني، تا تا حدود ۴۰ روز پس از زايمان نيز ادامه يابد. در اين موارد براي اطمينان بيشتر ميتوان با پزشك يا ماما مشورت كرد. در اكثر مادراني كه كودك خود را شير ميدهند به مدت ۵ تا ۶ ماه بعد از زايمان و گاهي تا زماني كه تغذيه كودك با شير مادر ادامه دارد، قاعدگي اتفاق نمي افتد. ولي در زنانيكه كودك خود را از پستان شير نمي دهند، معمولاً قاعدگي حدود ۴تا ۸ هفته بعد از زايمان اتفاق مي افتد. گاه اولين قاعدگي غير عادي و توام با خونريزي زياد و خروج لخته است و نبايد موجب نگراني شود، ولي در صورت ادامه اين وضعيت بايد به پزشك مراجعه شود.
پستانها: در روزهاي اول بعد از زايمان آغوز كه حاوي پروتئين بيشتر و مواد ايمن سازي مشابه واكسن است در پستانها توليد و ترشح آن تا ۵ روز ادامه يافته و سپس به شير تبديل ميشود. تغذيه نوزاد با آغوز در روزهاي اول پس از تولد بسيار مفيد و ضروري است. مقدار شير در افراد مختلف متفاوت بوده و بستگي به دفعات شير دهي ، رژيم غذايي حالات روحي مادر دارد.
اندوه پس از زايمان : برخي از مادران در روزهاي اول پس از زايمان احساس اندوه و غم بي دليل مي كنند كه معمولاً زودگذر است و در افراد مختلف ، شدت آن متفاوت مي باشد. چنانچه اين حالت طولاني و مداوم شود، مشورت با پزشك لازم است.
مادر عزيز: در اين موقع احساسات خود را با همسرتان در ميان بگذاريد.
علائم خطر پس از زايمان
دوران پس از زايمان نيز ميتواند مانند دوران بارداري براي مادر خطر افرين باشد. بنابراين اطلاع از علائم خطر اين دوران نيز براي مادر و پدر ضروري است و بايد با مشاهده اين علائم حتماً به پزشك يا ماما مراجعه كنند. اين علائم عبارتند از:
§ تب و لرز
§ خونريزي بيش از ميزان قاعدگي در هر زمان و يا ادامه خونريزي بيشتر از حد لكه بيني بعد از ده روز
§ درد و ورم ناحيه بخيه ها
§ هر گونه درد، قرمزي و تورم پستانها
§ لمس توده يا درد و تورم و خروج ترشحات چركي از محل بخيه ها
§ خروج ترشحات چركي و بد بو از مهبل
§ درد زير دل يا درد ساق پا
§ بي اختياري دفع ادرار و مدفوع ، درد يا سوزش هنگام ادرار كردن و تكرر ادرار
§ افسردگي شديد
§ سرگيجه و رنگ پريدگي
مراقبتهاي پس از زايمان
ساعات اول پس از زايمان ( ۶ ساعت اول ) مهم ترين و خطرناكترين زمان براي مادر مي باشد. در اين مراقبتها كنترل ميزان خونريزي و علائم حياتي مادر ( فشار خون، دماي بدن ، نبض و تنفس ) اهميت زيادي دارد . ارائه اين مراقبتها بر عهده پزشك يا ماما مي باشد. ساير مراقبت هاي ضروري براي مادر عبارتند از:
تغذيه : رژيم غذايي مادران شيرده بعد از زايمان در مقيسه با غذاي زنان باردار نياز به كالري و پروتئين بيشتري دارد. زيرا بايد پروتئين، كلسيم و ساير موادي كه مادر در اثر شير دهي از دست مي دهد تامين شود. ضمناى براي جلوگيري از كم خوني و كمبود ويتامينها مصرف روزانه يك قرص آهن و يك قرص مولتي ويتامين تا سه ماه پس از زايمان براي مادر تجويز ميشود.
خانم عزيز : بهتر است در زمان شيرهي از مصرف غذاهاي نفاخ و حساسيت زا مثل گوجه فرنگي ، پياز ، كلم ، شكلات و ادويه جات خودداري نمائيد.
مراقبتهاي نوك پستان : بعد از زايمان تغذيه نوزاد با شير مادر بسيار اهميت دارد . زيرا شير مادر علاوه بر مزاياي زيادي كه دارد. احتياجات تغذيه اي نوزاد را در ۴ تا ۶ ماه اول زندگي برطرف مي كند. براي تغذيه نوزاد با شيبر مادر ، لازم است مراقبت مناسب از پستان مادر به عمل آيد. بدين منظور خانم شير ده بايد نوك پستان ها را كاملاً تميز نگه دارد . البته شستن نوك پستان در هر با تغذيه نوزاد و همچنين استفاده از صابون توصيه نميشود ، فقط كافي است خانم هاي شير ده پستان هاي خود را يك بار در روز شسته و اجازه دهند تا در معرض هوا خشك شود. در بعضي مادران شير ده به دليل وضعيت نادرست شير دهي و در حالتي كه شير خوار به قدر كافي از هاله پستان را در دهان قرار نداده و فقط نوك پستان را مي مكد، نوك پستان زخم ميشود . مادر مي تواند براي كمك به بهود زخم يا شقاق نوك پستان ، بعد از تغذيه نوزاد يك قطره از شير خود را روي توك و هاله پستان قرار دهد.در اين مواقع بهتر است مادر به شير دهي ادامه داده و در صورت نياز به پزشك يا ماما مراجعه نمايد . استفاده از صابون، كرمها و محلولهاي داروئي و شستشوي زياد پستان توصيه نميشود. زيرا احتمال آسيب را بيشتر مي كند. در زوهاي اول بعد از زايمان كه شير در پستانها ترشح ميشود،پستانها پر شير ، بزرگ ، سفت و احتمالاً دردناك ميشود. در اين حالت نوزاد نميتواند نوك پستان و هاله آن را در دهان خود قرار داده و به اندازه كافي شير بخورد، در نتيجه پستانها كاملاً تخليه نميشود. در چنين مواردي تخليه شير از پستان باعث نرم شدن آن ميشود ، بهترين اقدام مكيدن قوي شير خوار است. بدين منظور مادر بايد ابتدا با يك حوله تميز و گرم پستان خود را كمپرس كند يا دوش آب گرم بگيرد و پس از ماساژ ملايم پستان،نوزاد خود را تغذيه نمايد. اگر نوزاد قادر به مكيدن نباشد،مادر ميتواند شير خور را دوشيده و با فنجان و قاشق به شير خوار بخوراند. ( وضعيت صحيح شير دهي و روش دوشيدن شير در قسمت مراقبت از نوزاد توضيح داده ميشود.) گاهي با ورود ميكرب به مجاري شير ، پستان دچار عفونت ميشود. در اين گونه موارد قسمتي از پستان فوق العاده دردناك ، متورم و قرمز شده كه آن را ماستيت گويند. اين حالت در مراحل پيشرفته منجر به آبسه پستان ميشود. در ماستيت نيز مهمترين مساله تخليه شير از پستان ميشود. براي اين كه مادر كمتر احساس درد كند، بهتر است شير دهي را از پستان سالم شروع نمايد. اگر مادر مايل به شير دهي از پستان مبتلا نيست ، توصيه ميشود شير را دوشيده و با فنجان به نوزاد بدهد.
در صورت بروز عفونت پستان حتماً به پزشك مراجعه شود.
نزديكي بعد از زايمان : در اين دوران بسياري از مادران به علت درد ناشي از بخيه ، تمايل به نزديكي ندارند . تا زماني كه خونريزي ادامه دارد و بخيه ها كاملاً ترميم نده، داشتن نزديكي صلاح نيست. معمولاً بهبود محل بخيه هاي ناحيه تناسلي حدود ۲۰ روز طول مي كشد . توصيه ميشود تا زماني كه مادر احساس راحتي نكرده و تمايل به نزديكي ندارد ، از آن بپرهيزد.
يبوست : اغلب خانم ها در روزهاي اول بعد از زايمان معمولاً دچار يبوست ميشوند. به محض شروع فعاليت روزانه اين حالت از بين ميرود. رژيم غذايي مناسب و مصرف مواد غذايي داراي فيبر مثل سبزيجات و ميوه به رفع يبوست كمك مي كند.
دردهاي پس از زايمان : به علت انقباض رحم براي خروج لخته هاي خون باقي مانده ، گاهي در روزهاي اول پس از زايمان ، دردهايي شبيه درد قاعدگي وجود دارد كه به پس درد موسوم است . اين درد با شير دهي بيشتر ميشود كه علت آن وجود هورموني است كه در شير دهي ترشح شده و باعث انقباض رحم ميگردد. اگر درد شديد و مداوم شده همراه با تب يا خونريزي باشد سريعاً بايد به پزشك مراجعه شود.
ورزش براي برگشت : براي برگشت سريعتر ماهيچه هاي شكم و ساير قسمت ها به حالت اوليه ، انجام حركات زير با نظر پزشك در زناني كه زايمان طبيعي كرده اند ، توصيه ميشود.
تنظيم خانواده : فاصله کمتر از سه سال بین زایمانها، حاملگی چهارم و بیشتر، حاملگی زیر ۱۸ سال و بالای ۳۵ سال هم سلامت مادر به خطر می اندازد و هم سلامت جنین و نوزاد آینده خطر ساز است. یكي از موثرترين راههاي كاهش خطرات ناشي از اين گونه حاملگي ها استفاده از خدمات تنظيم خانواده است در اين مورد زن و شوهر، هر دو مسئول هستند. بنابراين لازم است آنها يك روش مناسب پيشگيري از بارداري را انتخاب و به موقع استفاده كنند. زمان شروع استفاده از روش انتخاب شده براي مادران شيرده و غير شير ده متفاوت است. بدين ترتيب كه بايد مادراني كه فقط با شير خود نوزادشان را تغذيه ميكنند ۴۰ روز پس از زايمان ( چون تا ۴۰ روز احتمال حاملگي كمتر است ) و مادراني كه اصلاً شير خور را به نوزاد نميدهند يا از شير كمكي استفاده مي كنند، ۲۰ روز پس از زايمان استفاده از روش پيشگيري را آغاز نمايند.
