دکتر علی بابایی زاد _ روانشناس و مدرس (تحلیل رفتار متقابل)
آیا می دانید، تعداد زیادی از ازدواج ها و شریک های ارتباطی، تنها با هم زندگی می کنند و سال ها است که از نظر روانی از هم طلاق گرفته اند (psychologic divorce) و تنها در ارتباطی غیر فرارونده در کنار هم مثل دو هم اتاقی و یا هم خانگی زندگی می کنند. چه چیزهایی به عشق تعبیر و تفسیر می شود و چرا بسیاری از افراد در ابتدا شیدا و شیفته و عاشق یکدیگر هستند و پس از مدتی رها و بی تفاوت و فارغ از هم می شوند؟ چرا سلطه گری و سلطه پذیری، جای توجه سالم و غیر مشروط را گرفته است؟ و خیلی از زوج ها تمایل به سلطه پذیر بودن و سلطه گر بودن و یا تلفیقی از این دو حالت بیمارگونه را دارند. واقعاً آسیب شناسی روابط ناسالم و شکست های مکرر چیست؟ آیا عدم استقلال و نیاز های عصبی روانی و عاطفی و مالی یا وابستگی می تواند به عشق تعبیر و تفسیر شود؟
باید گفت که عشق پدیده ای پویا است (Dynamic phenomenon) و حاصل تعامل بین دو نفر. و پدیده پویا، اتفاقی است زاییده عملکرد یک یا چند عنصر. دو نفر نیز وقتی در یک رابطه قرار می گیرند با توجه به عملکرد و تبادلات روانی و عاطفی شان ، می توانند عشق را در زمان بوجود آورند و یا حتی نفرت و خشم را. پس چگونگی حضور، عملکرد و رفتار دو نفر نوع رابطه را تعیین می کند. (رابطه سالم و فرارونده و یا رابطه ای از انواع چسبندگی های عصبی.)
از دیدگاه تحلیل رفتار متقابل رابطه سالم رابطه ای است که دو نفر در عین "استقلال" و "آگاهی" با هم رابطه داشته و بتوانند به "صمیمیت" دست یابند.
در رابطه صمیمی ساختار شخصیتی هر دو طرف حفظ می شود و با هم تبادلات سالم و بدون بازی روانی دارند و با کسب "آگاهی" به "استقلال" و "آزادی" هر دو طرف احترام گذاشته می شود. خوداتکایی در آن تا حد زیادی وجود دارد و وابستگی هایی که در بسیاری از روابط ناسالم به عشق تعبیر می شود دیده نمی شود و دو نفر با هم در تعاملات سالم و هم سو قرار دارند و هر سه حالت شخصیتی من «والد» ، «بالغ» و «کودک» بین آنها در جای خود عمل می کند.
بازی های روانی بین آنها یا انجام نمی شود و یا در حداقل خود قرار دارد و میزان پذیرش هر دو طرف نسبت به نیاز ها و واقعیت های درونی یک دیگر بالا است و چون در رابطه صمیمیت قرار دارند، واقعی عمل می کنند و بین آنچه که در درونشان اتفاق می افتد و آنچه که می گویند و رفتار می کنند تفاوت و فاصله ای نیست. همزیستی، چسبندگی و وابستگی از نامطلوب ترین و نا سالم ترین روابطی است که از دیدگاه تحلیل رفتار متقابل مطرح می شود. همزیستی واژه ای است که از علم زیست شناسی وارد ، روان شناسی شده و تعریف آن این چنین است:
همزیستی از ریشه یونانی و به معنای «با هم زیستن» است. (=sym با هم =Biosis زیستن) و رابطه ای است بین اعضای مختلف که در شرایط نیاز متقابل به یکدیگر، با هم زندگی می کنند. در روابط همزیستی واقعی هیچ یک از افراد به تنهایی قادر به ادامه حیات نیستند. مشهور ترین مثال زیست شناسی همزیستی، گل سنگ است که از یک نوع قارچ و نوعی جلبک در کنار هم رابطه عمیق همزیستی و وابستگی دارند، تشکیل شده است. قارچ مواد معدنی و کانی را از بستر می گیرد و جلبک از نور خورشید استفاده کرده و فتوسنتز می نماید و در این رابطه دو طرف آنها به هم کمک می کنند که زنده بمانند و بدون وجود هر یک دیگری قادر به ادامه حیات نخواهد بود. در علم روان شناسی به نوعی از رابطه بین افراد که با وابستگی متقابل همراه است همزیستی می گویند. رابطه ای که در آن با توجه به پیش نویس های نقش های جنسی، مرد تصمیم گرفته است که نقش یک آدم مسئول، تصمیم گیرنده، محافظ و مراقب را بازی کند زن هم نقش یک آدم منفعل ، وابسته ، پر از نیاز و احساس را خواهد گرفت.
مرد در این رابطه «والد» و «بالغ» خود را اتخاذ می کند و زن تنها از حالت «کودک» خود استفاده می کند. زن نیاز و خواسته و احساس دارد و مرد از طریق «والد» و «بالغ» خود برای «کودک» زن تصمیم می گیرد. یعنی یا از طریق «والد حمایتگر» خود به نوازش، حمایت و تشویق «کودک سازگار» زن می پردازد و یا توسط «والد انتقادگر» ، «کودک» زن را هدف قرار می دهد و یا با «بالغ» خود برای نیاز های «کودک» زن چاره جویی می کند. این نوع رابطه همزیستی گرچه رابطه سالمی نیست و «خود اتکایی» و «استقلال» در آن وجود ندارد و طرفین از نظر رفتار متقابل دچار بیماری ساختاری حالات نفسانی خود هستند ولی با تمام احوال می تواند سال ها به طول بکشند و دو طرف در کنار هم زندگی کنند. مثل بسیاری از ازدواج های سنتی.
خیلی از زنان و مردان سنتی دچار رابطه همزیستی هستند و آن را به عشق تعبیر می کنند. جالب است بدانید که همزیستی نوعی آسیب شناسی ارتباطی از نوع عصبیت های در هم قفل شده (Interlockins neuroses) است. در این نوع رابطه سنتی ؛ مرد تصمیم گیرنده ، عامل ، حمایتگر است و زن مطیع ، وابسته ، منفعل ، بدون قدرت تصمیم گیری و کاملاً نیازمند حمایت.
حال خودتان می توانید دریابید که مرد از کدام حالات نفسانی اش وارد رابطه می شود و زن از کدامیک این نوع ارتباط می تواند حتی سالیان سال به طول انجامد و آنچه که بقای رابطه را ایجاد می کند. همزیستی شدید بین زن و مرد است. در این رابطه همزیستی دو طرف به هم نیاز دارند و مثل هر رابطه همزیستی دیگری بهاء از دست دادن و نادیده گرفتن بخش های از توانایی های هر یک از دو طرف است.
توانایی هایی که هرگز نمی توانند در این رابطه مورد توجه قرار گیرند و بنابر نظریه کارل راجرز وقتی فرد توانایی های وجودی اش را نادیده بگیرد، می تواند به سمت اضطراب و افسردگی پیش رود. بنا بر الگوی تحلیل رفتار متقابل وقتی در رابطه همزیستی طرفین قسمتی از حالت های خود را نادیده می گیرند تا رابطه را به ثبات (البته ثبات غیر سالم بیمارگونه) برسانند، قسمتی از توانایی های وابسته به هر حالت نفسانی نیز نادیده گرفته می شود.
مثلاً در الگوی رابطه همزیستی زن و شوهر سنتی که زن در آن رابطه از حالت نفسانی «بالغ» و «والد» خود استفاده چندانی نمی کند. تمام مهارت های مربوط به بخش «بالغ» و حمایت های «والد» او نادیده گرفته می شود. اضطراب ناشی از این نادیده گرفتن ها باید به طریقی سرپوش گذاشته شود و بهترین روش برای سرپوش گذاشتن روی احساسات و اضطراب های مربوط به آن بازی های روانی است. بازی هایی که به واسطه انجام آنها دو طرف از واقعیت آنچه که در ناخود آگاه دارند ، دور می مانند.
در هر صورت رابطه همزیستی باعث عدم رشد دو طرف است. خود اتکایی و استقلال را از بین می برد و دو نفر را شدیداً به هم وابسته نگه می دارد. تا جایی که طرفین حاضرند برای حفظ رابطه همزیستی، بها بپردازند و معمولاً این پرداخت بها به شروع بازی های روانی بین آنها ختم می شود.
