اولین گام؛ تشخیص یبوست
یبوست با توجه به تعداد دفعات اجابت مزاج، قوام مواد دفعی و مشکل در هنگام اجابت مزاج تعریف می‌شود. پس یبوست یک پدیده نسبی است. یک کودک سالم ممکن است هر دو تا سه روز یک بار اجابت مزاج بدون مشکل داشته باشد. ولی در صورت بروز مشکل هنگام اجابت مزاج، همین هر سه روز یک بار دفع هم یبوست است. در واقع سفتی یا نرمی مدفوع ملاک مهم‌تری برای تشخیص یبوست است تا دفعات اجابت مزاج. به طور کلی در شیرخوارانی که با شیر مادر تغذیه میشوند و میزان شیر دریافتی آنها کافی است یبوست کمتر مشاهده می‌شود.
عوامل ایجاد یبوست
عوامل ایجاد کننده یبوست به دو دسته ارگانیک (عضوی) و غیر ارگانیک (عملکردی) تقسیم میشوند. این عوامل ارگانیک یا عضوی، آناتومیک هستند، از جمله تنگی روده، عدم مصرف فیبر و میوه و سبزیجات، اختلالات ساختمان عضلانی شکم مانند سندروم پرون، اختلالات عصبی یا عضلانی روده مانند هیرشپرونگ و اختلالات ستون فقرات. عوامل دارویی مانند مسمومیت با ویتامینD و عوامل متابولیک مانند کمبود پتاسیم، کم کاری تیروئید و اختلالات روده مانند عدم تحمل پروتئین شیر گاو، اختلالات بافت همبند مانند لوپوس و اختلالات روحی و روانی مانند بی‌اشتهایی عصبی.
درد در هنگام دفع مدفوع
یبوست غیرارگانیک یا عملکردی نوع غالب یبوست است و به صورت تاخیردر اجابت مزاج به مدت بیش از دو هفته و سفتی مدفوع، خود را نشان می‌دهد. با شرح حال و معاینه بالینی می‌توان یبوست عملکردی کودک را از یبوست ناشی از اختلالات عضوی تفکیک کرد.
برخلاف یبوست ناشی از اختلالات روده‌ای، مقعدی و هیرشپرونگ (اختلال در عصب‌گیری روده)، یبوست عملکردی پس از دوره نوزادی شروع می‌شود.
اغلب شروع آن با دفع دردناک و خودداری ارادی کودک از دفع برای جلوگیری از درد است. در ادامه این روند باقی ماندن مدفوع در روده بزرگ سبب خشکی بیشتر مدفوع و سخت‌تر شدن دفع می‌گردد. در این هنگام والدین اغلب متوجه ناراحتی یا درد شیرخوار هنگام دفع میشوند که سرنخ مهمی در تشخیص یبوست عملکردی است. در معاینه فیزیکی کودک، پزشک متوجه توده مدفوع در ناحیه شکم شده و همراه شدن این علائم با استفراغ، درد شکمی و بزرگی شکم نشانه شرایط بحرانی کودک است.
بررسی‌های تشخیصی
درصورت عدم وجود اختلال در معاینه بالینی به ندرت بررسی‌های رادیولوژی لازم است. در صورت وجود شواهدی از اختلالات عصبی و عضلانی؛ بررسی حرکات روده لازم است. در یبوست‌های مقاوم و شدید بررسی‌های تشخیصی مثل آزمایش خون از نظر کلسیم، پتاسیم و هورمون‌های تیروئید لازم است.
در یبوست‌های عملکردی که اختلال خاصی در پیدایش آن دخالت نداشته، کمبود دریافت آب کافی، بالا بودن پروتئین غذا، کمبود فیبر غذایی، حساسیت به پروتئین شیرگاو، حرکات کمتر و ناکافی روده و گاهی خودداری ارادی از دفع مدفوع به علت درد موجب بروز یبوست میشوند.
عوارض یبوست
درد شکمی به ویژه در هنگام دفع، وجود خراش اطراف مقعد، علائم هموروئید (بواسیر)، بیرون‌زدگی روده، خونریزی و به طور شایع وجود توده مدفوع خشک شده بر سر راه مقعد، دفع مداوم ترشحات مدفوعی در طول روز و آلودگی لباس زیر که گاهی با اسهال اشتباه گرفته می‌شود، ولی در واقع خروج خود به خودی مدفوع آبکی‌تر از اطراف توده مدفوع خشک شده در انتهای روده است؛ مهم‌ترین عوارض یبوست در کودکان است.
زنگ خطرهای یبوست
بزرگ شدن شکم کودک، وجود خون در مدفوع، تغییر حجم مدفوع، تاخیر در رشد و اختلال در افزایش وزن، علامت‌هایی هستند که اگر در یک شیرخوار مشاهده شد باید والدین او را به نزد پزشک ببرند تا احتمال یبوست بررسی شود. یبوست می‌تواند نشانه یک بیماری باشد؛ بیماریهای ستون فقرات، بیماریهای دستگاه گوارش و کم‌کاری تیروئید می‌توانند با یبوست خود را نشان دهـنـد.
در بیماری هیرشپرونگ به صورت مادرزادی انتهای روده فاقد عصب است و به همین سبب روده حرکات کافی برای عبور مواد دفعی را ندارد. در چنین نوزادانی دفع اولیه در دوران نوزادی دچار اختلال و تاخیر می‌شود. لذا این بیماری نیازمند درمان سریع است زیرا موجب باقی ماندن مواد دفعی در روده و افزایش مقدار مواد دفعی همراه با از دست دادن آب آنها شده و منجر به بزرگ شدن قطر روده‌ها و حتی سوراخ شدن روده‌ها می‌شود.
یبوست مزمن کودکان
در برخی موارد یبوست کودک برطرف نشده و نیاز به درمان پیدا می‌کند. این حالت را یبوست مزمن می‌نامند. مشخص‌ترین علامت آن، مشکل دفع دردناک مدفوع است. معمولا با عبور مدفوع این درد برطرف می‌شود، تا بار دیگر که مجددا نیاز به دفع باشد. شدت این دردها گاهی به حدی است که کودک از ترس درد، از اجابت مزاج خودداری می‌کند و مدفوع در روده کودک باقی مانده و به مشکل افزوده می‌شود. والدین باید توجه داشته باشند که در شیرخواران زیر سه ماه اگر یبوست بیشتر از ۲۴ ساعت به طول انجامید و در کودکان سه ماهه تا ۱۱ ساله اگر یک هفته درمان در منزل مفید واقع نشد، به مرور بر شدت بیماری افزوده می‌شود و با علائمی مانند درد مقعدی یا دردهای شکمی، تب و خون در مدفوع همراه می‌شود. در چنین شرایطی حتما باید نوزاد را به پزشک برد.
باید و نبایدهای مصرف دارو
در یبوست‌های طولانی در صورت وجود توده سفت مدفوع، نخست با مداخلات پزشکی از طریق تنقیه و شیاف، توده را از میان برداشته و سپس درمان دارویی شروع می‌شود. از آنجایی که درمان دارویی برای طولانی مدت ادامه می‌یابد، پس باید از داروهای کم‌عارضه و بدون ایجاد عادت یا وابستگی استفاده کرد.
عوامل دارویی که برای کاهش قوام، مواد دفعی و نرمی مدفوع استفاده میشوند به دو گروه محرک و اسموتیک تقسیم میشوند. گروه محرک مانند روغن کرچک یا سنا که کمتر توصیه میشوند.
عوامل اسموتیک که سبب جذب آب به طرف روده‌وشلی مدفوع میشوند برای مصرف طولانی مناسب‌ترند. عصاره مالت و پودر پلی‌اتیلن گلیکول که اغلب با شیر یا آب میوه مخلوط و مصرف میشوند از دسته عوامل اسموتیک هستند. نکته مهم در مصرف دارو عدم قطع زودرس آن است. اغلب والدین با بهبود حرکات روده یا ایجاد اسهال اقدام به قطع دارو می‌کنند که این امر سبب برگشت علائم می‌شود. ولی باید توجه داشت که دوره درمان دارویی در حدود چهار تا شش ماه به طول می‌انجامد.
