مراقبتهاي پس از زايمان طي ۳ مرحله انجام ميشود که مرحله اول در روزهاي اول تا سوم، مرحله دوم در روزهاي دهم تا پانزدهم و مرحله سوم در روزهاي چهل و دوم تا شصتم پس از زايمان است.
البته براي مادري که در بيمارستان زايمان مي‌کند، مراقبت پس از زايمان در بيمارستان را مي‌‌توان مراقبت مرحله اول پس از زايمان محسوب کرد اما بقيه مراقبت‌ها بايد از بدو ورود به خانه انجام شود تا دوران پس از زايمان بدون بروز هيچ مشکلي طي شود. در گفتگو با دکتر آزيتا صفارزاده، جراح و متخصص بيماري‌هاي زنان و زايمان و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشکي تهران، درباره همين مراقبت‌ها به گفتگو نشسته‌ايم.
خانم دکتر! مراقبتهاي ضروري پس از زايمان شامل چه مراقبت‌‌هايي است؟
مراقبتهاي ضروري و اوليه براي مادر، شامل مراقبتهاي نوك پستان، رابطه زناشويي بعد از زايمان، تغذيه، يبوست، دردهاي پس از زايمان، ورزش براي برگشت عضلات به حالت اوليه و تنظيم خانواده است.
درباره تغذيه بعد از زايمان توضيح مختصري مي‌دهيد؟
بله؛ رژيم غذايي مادران شيرده بعد از زايمان در مقايسه با زمان بارداري بايد كالري و پروتئين بيشتري داشته باشد زيرا بايد پروتئين، كلسيم و ساير موادي كه مادر در اثر شيردهي از دست ميدهد، تامين شود. براي جلوگيري از كم خوني و كمبود ويتامين‌ها نيز مصرف روزانه يك عدد قرص آهن و يك عدد قرص مولتي‌ويتامين تا ۳ماه پس از زايمان براي مادر ضروري است. در عين حال بهتر است در زمان شيردهي از مصرف غذاهاي نفاخ و حساسيت‌‌زا مانند گوجه‌فرنگي، پياز، كلم، شكلات و ادويه خودداري شود.
مشکلات گوارشي هم در اين دوران بروز مي‌کند؟
اغلب خانمها در روزهاي اول بعد از زايمان دچار يبوست ميشوند که به محض شروع فعاليت بدني روزانه اين حالت از بين مي‌‌رود. نبايد فراموش کرد که رژيم غذايي مناسب و مصرف مواد غذايي داراي فيبر مانند سبزيجات و ميوه به رفع يبوست كمك ميكند.
يکي از مهم‌ترين مشکلات خانمها در دوران بارداري، تورم اندام‌هاست. چرا گاهي اوقات اين تورم بعد از زايمان از بين نمي‌رود؟
خوني که به جفت مي‌رسد و و مسوول تغذيه جنين است، تقريبا ۲ ليتر حجم دارد که موجب ادم يا تورم اندام‌ها در دوران بارداري ميشود. به طور کلي حدود ۵۰۰ سي‌سي تا يک ليتر اين خون بسته به نوع زايمان (در زايمان با روش سزارين خون بيشتري دفع ميشود) از بدن مادر خارج ميشود اما نزديک به يک ليتر آن در بدن باقي مي‌ماند و طي ۱۰ تا ۱۵ روز بعد از زايمان از طريق خونريزي و لکه بيني از بدن خارج ميشود و کم‌کم تورم نيز کاهش مي‌يابد و جاي هيچ‌گونه نگراني نيست. اما اگر اين تورم‌ها بيشتر از زمان گفته شده طول کشيد، ما هم زمان فشار خون مادر و ميزان پروتئين ادرار او را اندازه‌گيري مي‌کنيم تا مطمئن شويم تورم اندام‌ها و افزايش فشار خون و پروتئين دفع شده در ادرار نشانه‌اي از مسموميت حاملگي (پره‌اکلامپسي و اکلامپسي) نباشد.
بروز اين مسموميت‌ها خطرناک است؟
در پره‌اکلامپسي خفيف معمولا افزايش قابل ملاحظه فشار خون هرچند در محدوده طبيعي، پف کردن صورت، دست‌ها و پاها و وجود پروتئين در ادرار را شاهديم اما پره‌اکلامپسي شديد با افزايش مداوم فشار خون، تورم و پف‌کردگي مداوم، تاري ديد، سردرد و درد شکم بروز مي‌کند. از طرفي در کلامپسي علاوه بر بدتر شدن علايم گفته شده، تشنج و اغما رخ ميدهد که بسيار خطرناک است. بنابراين به خانمها توصيه ميشود تورم اندام‌ها را در دوران پس از زايمان جدي بگيرند و اگر تا دو هفته بعد زايمان از بين نرفت، حتما به پزشک معالج خود مراجعه کنند.
شير دادن به نوزاد چگونه بايد باشد؟ به هر حال، اين يکي از اولين دغدغه‌هاي پس از زايمان است.
تغذيه نوزاد با شير مادر بسيار با اهميت است زيرا شير مادر علاوه بر مزاياي زيادي كه دارد، احتياجات تغذيه‌اي نوزاد را در ۴ تا ۶ ماه اول زندگي برطرف ميكند. مادر شيرده بايد نوك پستان‌ها را كاملا تميز نگه دارد و بدون استفاده از مواد شيميايي و آرايشي و فقط با چند قطره از شير خود، هميشه آن را چرب و از زخم شدن آن جلوگيري کند. البته بايد تاکيد کنم که با وجود بروز درد بعد از زايمان هم نبايد شير دادن به نوزاد را قطع کرد يا کاهش داد زيرا بسياري از مادران به دليل بروز اين دردها به صورت کمکي از شير خشک استفاده مي‌کنند و ذايقه نوزاد را تغيير مي‌دهند و جالب اينکه اين سوال براي شان پيش مي‌آيد که چرا نوزادم ديگر شير من را نمي‌خورد!
شايد به دليل اينکه بعضي‌ها با شيردهي احساس درد ميكنند.
اين درد به علت انقباض رحم براي خروج لخته‌هاي خون باقيمانده است. گاهي در روزهاي اول پس از زايمان، دردهايي شبيه به درد قاعدگي وجود دارد كه به پسدرد موسوم است. اين درد با شيردهي بيشتر ميشود كه علت آن وجود هورموني است كه در شيردهي ترشح شده و باعث انقباض رحم ميشود. اين دردها خيلي زود برطرف ميشود و مانعي براي شير ندادن به نوزاد نيست اما اگر شديد، مداوم و همراه با تب يا خونريزي باشد، بايد فورا به پزشك مراجعه شود.
از مهم‌ترين مشکلات بارداري، افزايش وزن شديد طي اين دوران است. مادران جوان براي رهايي از اين اضافه وزن بايد چه اقداماتي انجام دهند؟
متاسفانه بسياري از خانم به ويژه خانم‌هاي ايراني در دوران بارداري به علت تغذيه نامناسب و عدم تحرک کافي دچار اضافه وزن غير طبيعي ميشوند و هنگام زايمان به‌عنوان نمونه از ۲۰ کيلو اضافه وزن فقط ۶ کيلوي آن را از دست مي‌دهند و يک اندام نامناسب و بدتر از آن يک شکم بزرگ و شل و آويزان برايشان باقي مي‌ماند. مهم‌ترين توصيه ما اين است که خانمها بر اساس صلاحديد پزشک‌شان (زايمان طبيعي و سزارين با هم متفاوت است) بعد از زايمان و در تمام روز از شکم‌بند استفاده کنند و تنها زمان خواب، آن را از شکم باز کنند. البته شير دادن به نوزاد (عدم استفاده از شير خشک حتي به ندرت) نيز تا حد زيادي در کاهش وزن مادر موثر است.
بستن شکم‌بند تا چه زماني بايد ادامه پيدا کند؟
تا زماني که وزن‌شان فقط ۳ کيلوگرم بيشتر از زمان قبل از بارداري‌شان باشد اما اگر در بستن شکم‌بند تنبلي کنند (به ويژه افرادي که سزارين شده‌اند) قطعا شکم شان بزرگ و شل و آويزان باقي خواهد ماند. در عين حال براي برگشت سريع‌‌تر ماهيچه‌‌هاي شكم و ساير قسمت‌‌ها به حالت اوليه، انجام حركات ويژه ورزشي با نظر پزشك ورزشي ۶ تا ۸ هفته بعد از زايمان طبيعي و ۳ تا ۴ ماه بعد از سزارين، توصيه ميشود.
و سوال آخر اينکه براي تنظيم خانواده بعد از زايمان چه بايد کرد؟
زمان شروع استفاده از روش جلوگيري از بارداري براي مادران شيرده و غيرشيرده، متفاوت است. مادراني كه فقط با شير خود، نوزادشان را تغذيه ميكنند، ۴۰ روز پس از زايمان (چون تا ۴۰ روز احتمال بارداري كمتر است) و مادراني كه اصلا شير خود را به نوزاد نمي‌‌دهند يا از شير كمكي استفاده ميكنند، ۲۰ روز پس از زايمان مي‌توانند استفاده از روش پيشگيري را آغاز کنند.
علل و راه‌حل شقاق سينه
دکتر اعظم السادات موسوي/متخصص بيماري‌هاي زنان
شقاق يا ترك خوردن پوست نوک پستان‌ها معمولا در شيردهي اول رخ ميدهد و شايع‌ترين علت آن به طور عمده نازك بون پوست سر پستان است.
اين مشکل در اثر مكيدن مكرر نوزاد به خصوص در روزهاي ابتدايي پس از زايمان كه مادر شير خوبي ندارد، ايجاد ميشود. بنابراين بهتر است مادر قبل از شيردهي، نوك پستان را با شير خودش چرب و مرطوب نگه دارد تا از ترك خوردن آن جلوگيري شود اما اگر شقاق ايجاد شد، اين كار به تنهايي كافي نيست و مادر بايد از پمادهاي ترميم‌كننده پوست استفاده كند.
علت دوم ايجاد شقاق نوك پستان‌ها كه مدتي پس از تولد و شيرخوارگي ايجاد ميشود، وجود قارچ و به اصطلاح برفك در دهان نوزاد است كه باعث كانديديازيس پوست شده و در پوست شقاق ايجاد ميكند.
براي درمان اين نوع شقاق بهتر است از كِرِم‌هاي مرطوب‌كننده استفاده و قارچ دهان نوزاد نيز درمان شود. استفاده از آب و صابون و مواد ضدعفوني‌كننده براي درمان و پيشگيري از شقاق پيشنهاد نمي‌شود اما به هنگام استحمام به‌كار بردن از ليف و صابون مشكلي ندارد.
مهم‌ترين راه پيشگيري از شقاق نوک پستان و زخم شدن آن، شيوه صحيح شيردادن به کودک است؛ زيرا اگر نوزاد فقط نوک پستان را در دهان بگيرد، اين مشکل به وجود خواهد آمد.
مادر بايد سعي کند تمام هاله قهوه‌اي رنگ پستان‌اش به طور صحيح در دهان نوزاد قرار بگيرد؛ به طوري که لب تحتاني نوزاد موقع شيردهي کاملا به بيرون برگشته باشد. بايد توجه داشت که کمي حساسيت و درد در اوايل شيردهي طبيعي است اما در صورتي که شيردهي با وضعيت مناسب صورت گيرد، درد و شقاق در نوک پستان ايجاد نخواهد شد.
چرا بعد از زايمان درد وجود دارد؟
به علت انقباض رحم براي خروج لخته‌هاي خون باقي مانده، گاهي در روزهاي اول پس از زايمان، دردهايي شبيه درد قاعدگي وجود دارد كه به پسدرد موسوم است. اين درد با شيردهي بيشتر ميشود كه علت آن وجود هورموني است كه در شير دهي ترشح شده و باعث انقباض رحم ميشود. اگر درد شديد و مداوم شده همراه با تب يا خونريزي باشد، بايد فورا به پزشك مراجعه شود.
چرا در برخي خانمها ترشحات طولاني ميشود يا رحم جمع نمي‌شود؟
۲ مساله را بايد در نظر گرفت؛ يا قسمتي از نسج جفت داخل رحم مانده كه باعث خونريزي ديررس بعد از زايمان ميشود. يعني بعد از روز دهم نبايد خونريزي شديد داشته باشيم البته تا ۶ هفته كم و بيش خونريزي داشتن طبيعي است اما بعد از ۶ هفته، داشتن خونريزي،به ويژه خونريزي شديد، نشانه باقي ماندن قسمتي از بافت جفت در رحم است. گاهي همه نسج جفت خارج شده ولي يك عفونت عامل اين خونريزي است. براي اين افراد معمولا آنتي‌بيوتيك تجويز ميشود. به عبارتي خون‌ريزي‌هايي كه بعد از هفته سوم يا چهارم هنوز ادامه دارد، نياز به بررسي خواهند داشت. پزشك بعد از معاينه فيزيكي و تشخيص، درمان را بر اساس دليل ترشحات آغاز ميكند.
چقدر طول مي‌كشد كه رحم به طور كامل جمع شود و مادر به حالت طبيعي قبل از بارداري‌اش برگردد؟
۳ تا۴ هفته. بعد از اتمام ۱۰ روز اول پس از زايمان كه خون‌ريزي‌ها كم ميشود، داخل رحم يا آندومتر شروع ميكند به ترميم و لايه رويي كه ريزش كرده و به صورت خونريزي خارج ميشود و شروع ميكند در هفته ۲ تا ۳ به ترميم شدن، محلي كه جفت چسبيده بوده كمي ديرتر ترميم ميشود. البته پوليپ محل جفت نيز از جمله ناراحتي‌هايي است كه علامت آن خون‌ريزي‌هاي ديررس زايمان است. درمان اين ناراحتي برخلاف تصور عموم در وهله اول كورتاژ نيست بلكه بيمار بايد بستري شود و دارو (سرم و آنتي‌بيوتيك) دريافت كند تا رحم جمع شود. اگر با اين مسايل برطرف نشود يك كورتاژ ملايم لازم است.
آيا مدت زمان خونريزي و جمع شدن رحم در افرادي كه سزارين ميكنند با افرادي كه طبيعي زايمان ميكنند، يكسان است؟
نه! در افرادي كه سزارين ميكنند، چون جراح داخل رحم را با دست تميز ميكند، مقدار زيادي از بافت قابل ريزش آندومتر با دست برداشته ميشود؛ پس ميزان خونريزي كمتر است و زودتر از ۱۰ روز خونريزي پايان مي‌يابد ولي به هر حال، ترشحات بعد از زايمان، حتي در افرادي كه سزارين كرده‌اند، حداقل به مدت يك هفته وجود خواهد داشت و بعد از ۴ تا ۶ هفته بايد پايان يافته باشد.