ريزش موي سر، افزايش موهاي زائد و بروز آكنه سه علامت نگران‌كننده و اعصاب خردكن براي تمام خانم‌ها به شمار مي‌آيد؛ چرا كه از همه چيز مهم‌تر زيبايي آنها را تهديد مي‌كند! جدا از مسئله زيبايي، اين علائم مي‌تواند با بي‌نظمي قاعدگي و حتي گاهي نازايي نيز همراه باشد. اما اصلا چرا چنين علائمي در بدن خانم‌ها بروز پيدا مي‌كند؟ به گفته دكتر كلباسي، فوق‌تخصص غدد و متابوليسم، مهم‌ترين علت اين علائم، اختلالات هورموني و بالا رفتن ميزان هورمون‌هاي مردانه در بدن خانم‌هاست.
حال اگر كنجكاو شده‌ايد كه بدانيد چرا هورمون‌هاي مردانه در بدن يك خانم افزايش پيدا مي‌كند و چگونه مي‌توان اين اختلالات هورموني را درمان كرد، اين مطلب را بخوانيد. صحبت‌هاي اين استاديار دانشگاه علوم‌پزشكي شهيد بهشتي مي‌تواند به شما در شناختن علت مشكلات‌تان و راه‌هاي خلاص شدن از آنها كمك كند.
هورمون‌ها به هم مي‌ريزند اگر. . .
براي اينكه تعادل هورمون‌ها در بدن يك خانم حفظ شود، هيپوتالاموس و هيپوفيز مغز و تخمدان‌ها بايد عملكرد صحيحي داشته باشند بدین ترتیب GnRH از هیپوتالاموس ترشح شده و باعث ترشح هورمون‌هاي FSH و LH می‌شود. این هورمون‌ها نیز تخمدان‌ها را تحريك می‌كنند. به اين صورت است که هر ماه يك تخمك آزاد مي‌شود، مخاط رحم پرورش پيدا مي‌كند و بعد دچار ريزش مي‌شود. اين مراحل، فيزيولوژي طبيعي عادت ماهانه را تشكيل مي‌دهد اما گاهي اوقات بعضي بيماري‌ها اين فيزيولوژي را دچار اختلال مي‌كند كه شايع‌ترين آنها بيماري‌هاي تخمدان به‌خصوص سندرم تخمدان پلي‌كيستيك است. بيماري‌هاي تيروئيد نيز چه به صورت كم‌كاري و چه پركاري معمولا خود را با اختلالات در عادت ماهانه نشان مي‌دهد.
در كم‌كاري‌هاي تيروئيد معمولا خونريزي‌هاي عادت ماهانه زياد شده يا عادت ماهانه خيلي مكرر مي‌شود. اما در پركاري‌هاي تيروئيد خونريزي‌هاي ماهانه يا قطع مي‌شوند يا حجم آنها كاهش پيدا مي‌كند. يكي ديگر از دلايل اختلالات هورموني در خانم‌ها بالا بودن هورمون پرولاكتين است كه مي‌تواند ناشي از وجود يك تومور خوش‌خيم به نام پرولاكتينوما در هيپوفيز باشد. اختلالات غده فوق كليه نيز مي‌تواند تعادل هورمون‌ها را در بدن خانم‌ها به هم بزند. درواقع از لايه داخلي غشر فوق كليه، هورمون‌هاي آندروژن يا مردانه ترشح مي‌شود كه اگر سطح آنها بالا برود، عادت ماهانه و تعادل هورموني دچار اختلال مي‌شود.
فقط جلوي سرتان كم‌مو شده؟!
ريزش موي سر، افزايش موهاي زائد و بروز جوش و آكنه در خانم‌ها علل بسيار زيادي مي‌تواند داشته باشد اما اگر هر سه اين علائم با هم اتفاق بيفتد مهم‌ترين علت آن افزايش هورمون‌هاي مردانه است. البته در بدن همه خانم‌ها به صورت فيزيولوژيك، مقدار كمي هورمون مردانه وجود دارد كه بخش عمده آن از تخمدان‌ها و بخشي هم از غده فوق كليه ترشح مي‌شود. زماني كه ميزان اين هورمون بالا مي‌رود، علائمي تحت عنوان «هايپرآندروژنيسم» ايجاد مي‌شود.
يكي از اين علائم، ريزش موي سر با تيپ مردانه است؛ يعني درست مانند يك مرد كه با بالارفتن سن دچار ريزش مو از جلو و كناره‌هاي سر مي‌شود، يك خانم نيز ممكن است چنين ريزش مويي پيدا كند بنابراين هيچ‌گاه در اين وضعيت موهاي پس سر كم نمي‌شود و فقط جلوي سر ريزش پيدا مي‌كند. البته بايد توجه داشته باشيد ريزش موي سر به تنهايي علل بسيار زيادي دارد؛ براي مثال ممكن است بر اثر بلوغ، كمبود ويتامين‌ها، بارداری، شیمی‌درمانی، اختلالات ایمنی(کچلی موضعی)، سوء‌تغذيه، پركاري تيروئيد، استرس و. . . نيز ايجاد شود.
موي زائد با موي كركي فرق دارد!
از ديگر علائم بالا رفتن هورمون‌هاي مردانه مي‌توان به رشد موهاي زائد شبيه به يك مرد اشاره كرد كه تحت عنوان «هيرسوتيسم» شناخته مي‌شود. در حالت طبيعي، موي زائد در نواحي مختلف بدن يك خانم هم به وجود مي‌آيد اما اگر روي چانه، وسط قفسه سينه، قسمت‌هاي داخلي ران و بازو، روي دو كتف، بالاي باسن، ناحيه زير گوش و لب فوقاني باشد، غير عادي محسوب مي‌شود.
البته بايد بين موهاي كركي و موهاي زائد تفاوت قائل شد. درواقع همه خانم‌ها به‌خصوص در مناطق كويري مثل ايران، موهاي كركي نيز دارند كه دليل بر وجود اختلال هورموني نمي‌شود. موهاي زائد درصورتي هيرسوتيسم شناخته مي‌شوند كه زبر، زمخت و مشكي باشند و با تيپ مردانه در مکان‌های ذکرشده ايجاد شوند.
در بعضي موارد نيز فرد علائمي از افزايش هورمون‌هاي مردانه مثل موهاي زائد دارد اما آزمايش خون مشكلي را نشان نمي‌دهد. اين حالت، هيرسوتيسم ايديوپاتيك (هيرسوتيسم با علت ناشناخته) نام دارد. درواقع هيرسوتيسم و زياد بودن موهاي زائد در بعضي خانم‌ها مي‌تواند به صورت فاميليال باشد؛ براي مثال ممكن است هم مادر و هم دختر به آن مبتلا باشند و اختلال هورموني مطرح نباشد.
پوست‌تان چرب و زمخت شده؟
بالا رفتن سطح هورمون‌هاي مردانه باعث بروز آكنه و چرب شدن پوست و موي سر مي‌شود. در مراحل شديدتر نيز پوست مانند يك مرد مقداري زمخت مي‌شود. علاوه بر اينها، به‌تدريج بافت چربي طبيعي به‌خصوص در ناحيه مياني بدن و باسن كم مي‌شود و بافت عضلاني افزايش پيدا مي‌كند. گاهي اوقات نيز سايز سينه‌ها كوچك‌تر شده و تمايلات جنسي مختل مي‌شود. در حقيقت ابتدا علائم زنانگي كم مي‌شود و بعد به تدريج هايپر آندروژنيسم يا علائم ناشي از افزايش هورمون‌هاي مردانه بروز پيدا مي‌كند.
بعد از آن نيز اگر اختلال هورموني شديد باشد عادت ماهانه به هم مي‌ريزد؛ براي مثال ممكن است فرد چندين ماه يا حتي براي یک تا دو سال عادت ماهانه نشود يا اينكه خيلي زود به زود عادت ماهانه شود. اگر عادت ماهانه بيشتر از سه ماه قطع شود به اين حالت آمنوره ثانويه گفته مي‌شود. اگر هم زود به زود اتفاق بيفتد هيپرمنوره ناميده مي‌شود.
زايمان نداشته‌ايد اما ترشح شير داريد؟
يكي ديگر از علائم اختلالات هورموني، ترشح شير از سينه در زماني غير از بارداري و زايمان است كه بر اثر عوامل مختلفي از جمله وجود تومور در هيپوفيز، تخمدان پلي‌كيستيك، مصرف قرص‌هاي اعصاب، قرص‌های معده و. . . اتفاق مي‌افتد. درواقع پرولاكتين يا هورمون شير يكي از هورمون‌هاي مترشحه از هيپوفيز قدامي است كه در بارداری و بعد از زايمان ميزان آن افزايش پيدا مي‌كند و باعث ترشح شير از سينه مي‌شود اما بالا رفتن آن در زماني غير از بارداري مي‌تواند باعث اختلال قاعدگي و نازايي شود.
كافي است يك آزمايش خون بدهيد
شايع‌ترين راه تشخيص اختلالات هورموني انجام آزمايش خون و اندازه‌گيري سطح هورمون‌هاي FSH LH، TSH، استراديول، پروژسترون، ۱۷ هيدروكسي پروژسترون، تستوسترون، دهيدرواپي آندروسترون سولفات، آندروستنديون، پرولاكتين و. . . است. اين آزمايش معمولا به صورت ناشتا در فاز فوليكولار يعني روز سوم يا چهارم يا پنجم عادت ماهانه انجام مي‌شود. با اين آزمايش مي‌توان وضعيت هورمون‌هاي تخمدان، تيروئيد، فوق كليه و هيپوفيز را بررسي كرد.
راه ديگر تشخيص، انجام سونوگرافي و تصويربرداري از تيروئيد، غدد آدرنال، غده فوق كليه و تخمدان است. براي بررسي هيپوفيز نيز ام. آر. آي درخواست مي‌شود. بهترين راه تشخيص تخمدان پلي‌كيستيك نيز سونوگرافي از طريق واژن است.
نگران بال مرغ نباشيد!
در گذشته اين مسئله مطرح بود كه به مرغ‌ها براي رشد بيشتر هورمون داده مي‌شد به‌خصوص هورمون‌هاي آنابوليك مثل آندروژن كه در بدنسازي هم استفاده مي‌شود. اين موضوع باعث مي‌شد تعادل هورموني در بدن خانم‌ها به هم بخورد اما الان با نظارت وزارت بهداشت و سازمان دامپزشكي ديگر از اين هورمون‌ها استفاده نمي‌شود بنابراين نگراني از اين لحاظ وجود ندارد.
شايد تخمدان پر از كيست شده باشد
تخمدان پلي كيستيك شايع‌ترين علت اختلالات هورموني در خانم‌هاست. در اين بيماري تخمدان‌ها بزرگ مي‌شوند و كيست‌هاي متعدد و ريز پيدا مي‌كنند. اين سندرم دو ويژگي عمده دارد. يكي از آنها بالا بودن هورمون‌هاي مردانه و بروز علائمي مثل افزايش موهاي زائد، ريزش موهاي سر، پوست چرب و گاهي ترشح شير از سينه است و مشخصه ديگر آن نيز اختلال در تخمك‌گذاري و قاعدگي است. اين بيماران ممكن است براي چند ماه عادت ماهانه نشوند يا عادت‌ماهانه‌هاي‌شان دير به دير اتفاق بيفتد.
البته اين سندرم به صورت يك طيف است؛ براي مثال گاهي فقط خود را با مقداري افزايش موهاي زائد نشان مي‌دهد و گاهي حتي با نازايي و ديابت ديده مي‌شود. درواقع معتقد هستيم كه اين بيماري از عوامل اصلي سندرم مقاومت به انسولين محسوب مي‌شود و مي‌تواند زمينه‌ساز بروز ديابت باشد. از طرف ديگر چون معمولا باعث چاقي مركزي بدن در ناحيه شكم، باسن و قسمت‌هاي بالاي ران مي‌شود، تقريبا معادل با سندرم متابوليك است و مي‌تواند زمينه‌ساز بيماري‌هاي قلبي و عروقي نيز باشد.
داروي ديابت به كمك شما مي‌آيد
افراد مبتلا به تخمدان پلي‌كيستيك به دليل بالا بودن سطح انسولين و مقاومت بدن‌شان به انسولين، سه‌برابر بيشتر در خطر ابتلا به ديابت قرار دارند بنابراين كاهش وزن، ورزش كردن و استفاده از داروهاي ديابت مثل متفورمين و گلوتازون نقش اصلي را در درمان اين بيماري بازي مي‌كنند. بهترين راه براي بررسي آن نيز سونوگرافي واژينال است.
البته در سونوگرافي تعدادي از افراد سالم نيز تظاهراتي شبيه به تخمدان پلي‌كيستيك ديده مي‌شود درصورتي كه فرد اختلال هورموني ندارد. اين حالت بيماري محسوب نمي‌شود بلكه نوع مورفولوژيك تخمدان پلي‌كيستيك (PCOM) به حساب مي‌آيد بنابراين نيازي به درمان هم ندارد. لازم به ذكر است كه تخمدان پلي‌كيستيك معمولا از نوجواني آغاز مي‌شود و تظاهرات آن اغلب بين ۲۰ تا ۳۰ سالگي ديده مي‌شود. علاوه بر اين درست مثل بيماري ديابت، امروزه خانم‌هاي لاغر هم مانند افراد چاق در خطر ابتلا به سندرم پلي‌كيستيك قرار دارند.
اين دو بيماري را با هم اشتباه نگيريد!
يكي از مشخصه‌هاي سندرم تخمدان پلي‌كيستيك، بالا بودن سطح پرولاكتين خون است. اين موضوع خيلي اوقات با تومورهاي هيپوفيز اشتباه مي‌شود. گرچه تومورهاي هيپوفيز هم باعث افزايش پرولاكتين مي‌شوند اما بايد توجه داشت ميزان اين هورمون در سندرم تخمدان پلي‌كيستيك بيشتر از دو تا ۵/۲ برابر نمي‌شود اما در تومورهاي هيپوفيز مقدار آن به چهار تا پنج برابر و گاهي حتي تا ۱۰ برابر حد طبيعي مي‌رسد بنابراين هر فردي كه پرولاكتين بالا دارد لازم نيست ام.آر.آي مغز انجام دهد.
هر دارويي مناسب شما نيست
براي درمان اختلالات هورموني و مرتب شدن عادت‌ماهانه‌ها مي‌توان از داروهايي مثل قرص‌هاي ضدبارداري LD، ياسمين، مارولون، ياز، ديان، سيپروترون كامپاند، اتيسترون و. . . استفاده كرد. داروهاي ديگري نيز وجود دارند كه ضد هورمونهای مردانه هستند؛ از جمله اسپيرونولاكتون، سيپروترون استات و فلوتاميد. گروه ديگري از داروها از جمله فيناسترايد نيز تبديل هورمون مردانه را به فرم فعالي كه باعث ريزش موي مردانه يا رشد موهاي زائد مي‌شود، مهار مي‌كنند بنابراين خانواده‌هاي دارويي در درمان اختلالات هورموني بسيار متنوع هستند و پزشك بايد با توجه به شرايط بيمار نوع مناسب آنها را تجويز كند.
براي مثال اگر فرد اختلال عادت ماهانه داشته باشد و پزشك برايش اسپيرونولاكتون تجويز كند، شايد وضعيتش بدتر شود زيرا اين دارو ممكن است لكه‌بيني ايجاد كند و عادت ماهانه را به هم بريزد بنابراين در چنين فردي بهتر است از داروهايي مثل سيپروترون كامپاند استفاده كرد. در مقابل اگر خانمي فقط از ريزش مو شكايت داشته باشد و در عين حال عادت‌ماهانه‌هايش مرتب باشد، بهتر است از داروهايي مثل اسپيرونولاكتون استفاده كند.
اگر خانمی فقط مشکل عادت نشدن یا عقب افتادن عادت‌ماهانه را دارد می‌تواند به صورت دوره‌ای از قرص ها ی پروژسترونی مثل مدروکسی پروژسترون استات یا دیدروژسترون استفاده کند، بدون اینکه به بقیه داروهای هورمونی LD یا امثال آن نیاز داشته باشد. درواقع مصرف داروهای هورمونی حاوی استروژن با خطر چاقی همراه است. به طور کلی در درمان اختلالات هورمونی ابتدا باید با یک شرح حال دقیق و معاینه ، بیماری تشخیص داده شود و بعد به درمان پرداخت.
استرس نیز يكي از عوامل موثر بر عادت ماهانه خانم‌هاست اما باعث بالا رفتن هورمون‌هاي مردانه در بدن نمي‌شود. درواقع استرس و همچنين ورزش‌هاي سنگين هر دو مي‌توانند باعث عادت ماهانه‌های ناگهاني يا قطع‌شان شوند. علاوه براين، استرس بر ميزان ترشح هورمون كورتيزول از غده فوق كليه نيز تاثير مي‌گذارد.
تومورهای هیپوفیز رشد غیرطبیعی در غده هیپوفیز که باعث فعالیت بیش از معمول سایر غدد درون‌ریز می‌گردد. تومورهای هیپوفیز ممکن است خوش‌خیم و یا بدخیم باشند، ولی حتی در صورت بدخیم بودن نیز این تومورها به‌ندرت به سایر نواحی بدن گسترش می‌یابند. تومورهای هیپوفیز در هر دو جنس و در همه سنین دیده می‌شوند، ولی در سنین ۵۰-۳۰ سال شایعترند.
علایم شایع:
تاری دید، دوبینی، منگی یا افتادگی پلک ناشی از فشار تومور بر روی اعصاب چشم
سردرد در ناحیه پیشانی
تهوع و استفراغ
تشنج
آبریزش بینی
تشنگی بیش از معمول
تغییرات در قاعدگی
افزایش وزن توجیه‌نشده
عقب‌افتادگی رشد یا رشد بیش از حد در کودکان
قند خون پایین
فشار خون پایین
از دست رفتن دید محیطی
علایم اختلالات سایر غدد درون‌ریز
علل:
علت این تومورها ناشناخته است، ولی برخی انواع آنها ممکن است ناشی از یک صفت ژنتیکی غالب باشند.
عوامل افزایش دهنده خطر:
ناشناخته.
پیشگیری
پیشگیری خاصی ندارند.
عواقب مورد انتظار:
اگر تومور به خارج از هیپوفیز گسترش نیافته باشد با جراحی قابل علاج است. در صورت گسترش به سایر نواحی بدن معمولاً عوارض کشنده مورد انتظار است.
عوارض احتمالی:
عوارض زیر ممکن است پس از جراحی تخفیف‌یافته و یا معکوس گردند: کوری
از دست رفتن حس بویایی
عدم تعادل هورمونی شدید
درمان
اصول کلی
بررسی‌های تشخیصی ممکن است شامل آزمایش‌های مایع مغزی نخاعی و خون، رادیوگرافی جمجمه، سی‌تی‌اسکن یا ام‌آرآی مغز، آنژیوگرافی و بررسی‌های بینایی باشد.
درمان ممکن است شامل جراحی به‌منظور برداشت تومور، اشعه‌درمانی. هورمون‌درمانی و یا ترکیبی از این سه درمان باشد.
این بیماران باید از دستبند یا گردنبند هشداردهنده طبی که نشان‌دهنده کمبودهای هورمونی آنها و راه درمانی مناسب آن باشد، استفاده کنند.